Хоңгурай (ыры)

Хоңгурай — Алдай тываларының ырызы.

Ыр ады

Эртемденнер бо ырның аңгы-аңгы вариантыларын бижип алган. Алдай тывалары бо ырны 3 аңгы кылдыр адаар. Моолда тывалар: «Хоңгурай», «Гоңгурай» дээр. Ырга олар Хоңгурай деп сөстү: «хоңгур-оой» кылдыр адавышаан ырлаар улус-тур. Кыдатта тывалар «Коңгурой» дээр-дир.

Тыва Республикадан үнген ыраажылар ол ырның адын, арай өскерти, «Коңгурей» хевирлиг кылдыр адап алган-дыр.

Ырның чурту

Бо ырны шаг-шагдан бээр Синьзцянда болгаш Моолда чурттап чоруур тывалар ырлажып чораан. Таңды Тывазының улузу бо ырны билбес турган хевирлиг.

Ырның хевирлери

Эрика Таубе деп немец уктуг этнограф 1960-н чылдар үезинде Моолда чурттап чораан тывалар аразынга бодунуң эртем шинчилелдерин эртирип чораан. Эрика Таубе бо ырларны фонетиктиг арга-биле бижээн. Ол чүл дээрге, тыва литературлуг дылдың бижик дүрүмүнүң сагывайн, сөстерни адаттынар аайы-биле олчаан бижээн кижи-дир. Ол дыка эки, чүге-дизе Алдай тываларының чиңгине чугаазы Таңды тывазының чонунга сонуурганчыг болур ужурлуг. Алдай тываларында «Хоңгурай» деп ырның сөстери чаңгыс аайлыг турбаан, аңгы-аңгы турган. Мооң адаанда кезек одуругларны сонуургап көрүңер.

78а (1982/5).
Үжен ала джылгымның
үжүүрү гайда-ла, Гоңгурай?
Үш гожуун джуъртумнуң
шерии гайда-ла, Гоңгурай?

Дөртен ала джылгымның
төлү гайда-ла, Гоңгурай
Дөрт гожуун джуъртумнуң
шерии гайда-ла, Гоңгурай?

...

77 (1969/17)..
Джүс джеъткен джылгымның
шүүмези гайда, Гоңгурай?

Тозан джеъткен джылгымның
доруу гайда, Гоңгурай?

Сезен джеъткен джылгымның
семизи гайда, Гоңгурай?

Джеден джеъткен джылгымның
джээрени гайда, Гоңгурай?

...

77б (1985/5) биле (1985/6).
Алдан джеъткен джылгымның
алазы гайдал, Хоңгурай?
Аралай хонган аалымның
агазы гайдал, Хоңгурай?

...

Мында, бир биле ийи дугаар чижек дээрге, Сергей дээр кижиниң ырлаан ырларындан кыска үзүндүлер-дир. Ырлаан чылын, айын скобка иштинде айыткан. 1985 чылда, Хожабайның оглу Дамдин (55 харлыында) Селенге аймактың Зүүн-Бүрен деп черинге ырлаан. Сөөлгү чижек болза, ооң ырызындан бичии үзүндү-дүр. «Шаанда байырлалды алгыш-йөрээл соонда, бо ыр-биле ажыдар турган деп дыңнаан мен» деп, Х. Дамдин сактып чугаалаан чүве.

Алдай тываларының чугаазынга бичии тайылбыр херек. [дж] деп үн Тыва Республикада чурттап чоруур тываларның чугаазында бар. Чижээ: Салчак, адырылчак, ажынчак деп сөстерни адаарда [л], [н] деп үннүң соонда [ч] деп үн [дж] кылдыр өскерли бээр. Ол дээрге тыва чугаада фонетиктиг болуушкун-дур. Джуъртумнуң биле джеъткен деп сөстерде [уъ] биле [еъ] дээрге өк-биле адаан кыска ажык үннер-дир. Тыва литературлуг дылдың дүрүмү ёзугаар, сөөлгү чижекте, бир дугаар одуруг «Алдан четкен чылгымның» кылдыр бижиттинер.

2010 чылда, Тывадан Синьцзянже эртем-шинчилел экпедициязы аян-чорук кылган. Аңаа этнографтар Коңгурой деп ырның ийи хевирин бижип алган-дыр. Ол ырларның бир, аянныг купледи мындыг:

Аълдан четкен чылгымның, хоой, хоой, хоой, хоой
Алазы кайдал, Коңгурой, хоой, хоой, хоой, хоой
Алты кошуун чонумның хоой, хоой, хоой, хоой
Аалы кайда, Коңгурой хоой, хоой, хоой
Коңгурой хоой, хоой

Сөстүң утказы

«Хоңгурай» азы «Гоңгурай» деп сөстүң утказы таптыг билдинмес.

1. 1982 чылда, Сергей деп ыраажы кижи: «„Хоңгурай“ дээрге Чиңгис-хаан үезинде тываларның, Урянхайның чеди кожуунунуң сураглыг баштыңчызы» деп, тайылбырлаан.
2. «Хоңгурай» дээрге Алдай тывазында бир-ле чер ады бооп болур. Ол черниң өлең-сигенинге шээр малды откарарга чедишкен чер-дир. Ынчангаш Алдай тывалары төрээн черин алгап ырлаан хевирлиг.

11 (1966/9).
Хоюг дүгүн дөженген
хойлар өскен Хоңгурай.
Өлүг дүгү дөженген
өшкүлер өскен Хоңгурай.

...

3. Бир эвес «Хоңгурай» деп сөстүң дөзү “хоңгур” деп сөс боор болза. «Хоңгурай» деп сөс кандыг бир сиген ады болур чадавас.
Чижээ:

Ховунан үнген сигенде
хоңгур өлең таныглыг
Гожарлажып джелерде
гожуун үрен таныглыг

Келир үениң эртемденнери ол сөстүң ёзулуг утказын билип шыдаптар боор.

Поп культура

Совет үеде, Тыва АССР-ге бо ырны кым-даа билбес турган. 1990-н чылдарда Сеңгелче аалдап чораан тыва хөгжүмчү артистер, ол черниң чуртакчыларындан ол ырны дыңнап алгаш, оон дедир чуртунче эглип келгеш, ырлажып-ла эгелээн-дир. Ол үеден эгелеп Тыва Республикада чурттап чоруур дыңнакчылар бо ырны билир апарган.

Эрика Таубениң чыгган ырларында «чонумнуң» диген сөс чок-тур. Ооң орнунга олар «джуъртумнуң» деп ырлап турар улус-тур. Оон ыңай: «Сези кайдал, Коңгурей», «Тозу кайдал, Коңгурей» дээн хевирлиг одуруглар оларда база чок-тур. Ынчап кээрде, Тыва Республикадан үнген ыраажылар «Хоңгурай» деп ырның сөстерин өскертпишаан, ол ырже шуут чаа одуруглар чогаадып киирген-дир. Чаа сөстерлиг, 4 куплеттиг, чаартынган ыр Тыва Республикага 1990-н чылдарның ийи дугаар чартыында, 2000 чылдарның эгезинде тыптып келген хевирлиг.

Улус Хоңгурайны ырлай бергенде, бирде ийи куплетиг, чамдыкта үш азы дөрт-даа куплеттиг ырны күүседип бадырыптар улус-тур. Ырның куплеттерин ырлаар дээнде чаңгыс аайлыг чүве чок.

Ыраажы бүрүзү ырның адын бодунуң аайы-биле ырлаар-дыр. Мында база чаңгыс аай чүве чок. Амырга-Моос бөлүү «коңгур-оой» деп ырлаар, Хүн-Хүртү бөлүүнүң ыраажылары Алдай тывалары ышкаш олчаан «хоңгур-оой» деп ырлаар-дыр. Ондар Коңгар-оол, ол ырны, «коңгур-ээй» деп ырлап турган.

Хамык ыраажылар бо ырны чиңгине тыва хөгжүм херекселдерин ажыглап тургаш ырлаар чүве.

Where Has My Country Gone?

О. Коңгар-оол 1999 чылда АКШ-ка "Back Tuva Future" деп альбом бижидип алган. Ол альбомда «Where Has My Country Gone?» деп ыр бар. Ол ыр болза, херек кырында, өскертип каан «Хоңгурай» дээр, алдай тываларының ырызы болган-дыр.

«Where Has My Country Gone?» деп ырда, чоннуң чогааткан сөстерин улам чеченчидер дээш, О. Коңгар-оол шуут чаа одуруглар чогаадып киирген-дир. Оон ыңай, ол ырның хөгжүм күүселдезин европей инструментилер ажыглап тургаш бижиткен. Ол ырның аялгазын топтап дыңнаар болзуңарза электри гитара болгаш өске-даа спецэфектилер илеретине бээр. Шак ынчалдыр, Ондар Коңгар-оолдуң күүселдезинде бо ыр онза солун кылдыр дыңналыр апарган.

Чижээ:

Алдын ыдык Таңдымны
Арамайлап дагыдым.
Алды кожуун чонумну
Алгап-йөрээп мактадым.

(шүлүктей)
Бурун шагдан ада-өгбем, тыва чуртум
Алды кожуун чонум кайдал?
Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хемим,
Тожу кожуун, Каа-Хем кожуун, Тес-Хемим!
Алды кожуун, мээң чонум кайда силер?
Азып чор мен, тенип чор мен
Адам, өгбем, бурун угум.

Коңгар-оолдуң чогаатканы: «Азып чор мен, тенип чор мен. Адам, өгбем, бурун угум» дээн одуруглар бар. Амгы үеде тыва кижи бурунгу өгбелериниң чаагай чаңчылын сагывайн баар, өгбелериниң оруун эдербейн баар апарган. Өске чоннуң сагыш-бодылын дөзеп алгаш тыва кижи азып тенип чоруп берген. Коңгар-оол ооң дугайында кударап, ырлап турган эвеспе?

О. Коңгар-оол ол ырны күүседип турунда, Willie Nelson деп кижиниң англилээн үнү дыңналып турар. Чамдык одуругларны, ол кижи, шүлүктей аарак очулдурбушаан чугаалап турар.
Чижээ, Коңгар-оол шүлүктей бээрге Willie Nelson ооң сөзүн мынчаар очулдурган-дыр:

Where are sixty horses & my herds?
Where are the six homeland of my people?
The West Khemchik & The East Khemchik, & The Yenisei
Lands of Tozhu, & The Kaa-, & The Tes-rivers.
Where have you gone my country?
My people, where have you gone?

«Back Tuva Future» деп альбомну АКШ-та ам-даа садып турар. Коңгар-оол суглар, ол альбомун, Американың чонунга бараалгаткан-дыр. Тыва ырның утказы билдинер болзун дээш «Where Has My Country Gone?» деп ырның кезек одуругларын шак ынчаар очулдуруп каан-дыр.

Солун чүүл

Викитекада Коңгурой, азы Коңгурей деп адаан ырның сөстери бар. Ол болза, Тыва Республикага 1990-зан чылдарда-ла чаартына берген, Хоңгурай деп ырның 4 куплеттиг хевири-дир.

Үндезини

1. Улустар аразының «Хөөмей» аттыг эртем төвү. Барыын Моолда Сеңгел тываларының ырлары. (Эрика Таубе чыып тургускан). Кызыл. 1995.
2. Бавуу-Сюрюн М. В. Отражение диалектного членения тувинского языка в фольклорных текстах. // Сибирский филологический журнал. вып. 4 за 2011, стр. 163-172
3. Back Tuva Future.