Хомус

Хомус - тыва чоннуң эң бурунгу хөгжүм херексели. Ооң тывылган төөгүзү база солун.

Демир хомус

Тоолчургу төөгүзү

Бирги тоожу

Тайгага аңнап чораан аңчы бир хүн дыт чартызы-биле ойнап турган адыг көрген. Дыттың чартызын тыртып-тыртып салыптарга, бир-ле онзагай үн арга иштинге чаңгыланы бээр болган. Аңчы чазаныр шевер-даа кижи турган. Ыяш чартызы-биле дылдап кылган хомусту ол саадаваанда кыла шаап каан.Чогаадыкчы дилээшкиннер ооң-биле дооступ калбаан. Аът кудуруунуң хылын алгаш, ону шеле соккулап шенээн. Хыл хомус ынчаар тывылган. Оон чоорту шелер-хомус азы кулузун-хомусту кылып ойнап турар апарган. Сөөлүнде тыва дарганнар демир-хомусту кылып өөрени бергеннер.

Ийиги тоожу

Тываларга бо хөгжүм херексели үе-дүптен бээр турган. Ооң тывылганын чарып каан ынакшааннарның кударанчыг салым-чолу-биле холбап турар төөгү бар. Бир оолга ынакшаан уругну күш-биле чаргаш, бай кижиниң оглунга олуртуп каан. Чардырган ус-дарган оол хомус кылып алгаш, кудараан сагыш-сеткилин ооң-биле илередип, аштаныр-чемненирин, удуур уйгузун уттуп, дүн-хүн чок ойнап-ла орган. Сөөлүнде барып ол сээдеңнээш, чалым хаядан шапкын хемче шурап, амы-тынындан чарылган. А ооң ынакшаан кызы байның оглун хозуп каапкаш, эжиниң дугайын дыңнааш, ол-ла чалымдан халый берген. Ынакшаан оолдуң уран-шевер холу-биле кылып каан демир-хомузу улус-чонунга тураскаал бооп артып калган.

"Хомус" деп сөс

Түрк дылдарда «хомус» деп сөс янзы-бүрү хевирлиг дыңналып турар. Хомус, комуз, кобуз, хомыс, кобыз, оон ыңай шанкобыз, кылкобыз, хыл-хомус, чарты-хомус болгаш оон-даа ыңай. Кайы-даа таварылгада хөгжүм херекселиниң дугайын чугаалааны илдең.

Хомустуң хевирлери

Демир-хомус — дыл, салаа-биле ойнаар хөгжүм херексели.

Демир-хомус шаанда-даа, амгы-даа үеде эң-не нептереңгей хөгжүм херекселдеринге хамааржыр. Аас чогаалының барык бүгү-ле хевирлеринде ооң дугайын хөй катап чугаалап турар. Ону чоннуң ырларында дыка көвей катап алгап-йөрээп турар.

Кара дарган соккан хомус,
Каңгырадыр эдер хомус.
Шевер дарган соккан хомус
Сеткил чазаар, сагыш эдер.
Чаашкында, кудуушкунда
Чаглактаныр бо-ла хадың.
Чалгаараанда, муңгараанда
Чалгааратпас хомузумну.

Тыва демир-хомус ийи талазында демир чаактарлыг, ортузунда чоорту чиңгелеткеш, бажын дугаландыргаш, борбайтып каан демир дылдыг херексел. Ооң узуну бир сөөм хире. Бо дээрге эң бичии хөгжүм херексели-дир. Ол бичии кижиниң адыжынга-даа сына бээр. Ындыг-даа бол, ол бодунуң янзы-бүрү күүседикчи аргалары-биле өске хөгжүм херекселдеринден хензиг-даа дудак чок. Бичии болгаш чиик болган ужун ону доктаамал ап чоруурга эптиг.

Демир-хомуска ойнаарының аргалары янзы-бүрү, ол күүседикчиниң уран чаяанындан хамааржыр. Тускай аялгалар-даа күүседип, бүгудеге сураглыг ыры аялгаларын-даа ойнап, арга-арыгның шиилээрин, хаттың хадыырын, куштарның эдерин, дуруяаның алгызын, аъттың киштээрин-даа өттүнүп болур. Оюн үезинде хомусчунуң эриннери, дылы, боостаазы, оң холунуң салаалары, угаан-медерели болгаш тыныжы идепкейлиг ажылдаар. Чамдык күүседикчилер хомузун дедир тудуп алыр, херекселдиң дылын кижиниң дылы шимчедип орар. Хары угда ийи хомус-биле ойнаар кижилер тургулаар.

Шагдан тура демир-хомуска ойнаар эрлер, херээженнер, хензиг уруглар-даа көвей турган. Ылаңгыя херээжен чон хомус ойнаарынга кончуг салымныг. Демир-хомус шагдан бээр аныяктар аразынга хөлчок нептереңгей турган. Хомустуң дузазы-биле ынакшааннар душтуун өгден үндүр чалап, болчаг кылып чораан.

Дөс

1. Саая Чечена, Тумат Чодураа. Тыва хөгжүм шүлүк чогаалында. Сеткүүл "Башкы", №2, 2002.
2. Байыр-оол М.С. "Тывалар", Кызыл-2005