Уурак (аа)

Уурак (өскээр аа) – кандыг-даа малдың төрээн соонда бир дугаар сүдү. Ол онзагай бот шынарлыг. Чаш малдың өзүп-доругарынга чугула херек бүдүмелдер бар.

Тывалар ууракты хамык ак чемниң дээжизи кылдыр санаар. Ону төкпес, ыт-кушка бербес. Инек төрээн соонда баштай бызааны эмзиргеш, арткан уураан саап, оран-чуртунче чалбарып өргүүр. Инек кышты хүр ашкан, эки чемнээн болза, ол ааның өңү кыскыл-сарыг, холга чыпшынып турар хоюг бот-шынарлыг болур. 2-3 хонарга уурак чидип, анаа чалаң сүтче шилчиир.

Уурак-биле сүттээн тыва шай

Сарыг шайның чемижин шала арбыдадыр каггаш, дус чокка хайындырар. Шай хайны бээрге, ууракты хымыштап куткаш, уун дөрже кылдыр туткаш, холуй саарар. Ону шай-биле үзүк чокка быжыр сааргаш, ам дузап алыр. Бир эвес дусту баштай каар болза, аа-биле сүттээрге, шай итпектели бээр, ынчангаш дус чок кылырының ужуру ол. Уурак-биле сүттээн шайның дээжизин оран-чуртунче, октаргай делгеминче «мал-маган менди турзун, хойтпак-тарак көвей, ак сүдүм савазырап турар болзун, ажы-төлүм аазын ижип тодуг-догаа чурттазын» дээн уткалыг өргүп-чалбарыыр. Ооң соонда шайның дээжизин өгнүң ээзинге кудар, оон бодунга кудуп алыр, дараазында уругларынга кудуп бээр, ооң соонда кады-кожа өглериниң ээлерин чалап шайладыр. Аа-биле сүттээн шай кайгамчык амданныг, чаагай, чымчак суксун болур.

Хайындырган уурак

Инек сүдүн пашче хирези-биле куткаш хайындырар. Хайнып келген сүтче ааны бичии-бичиилеп кудар болгаш үзүк чокка саарар. Ууракты хоюг кылдыр азы арай суук кылдыр хайындырары анаа сүтче хөй азы эвээш ууракты кударындан хамааржыр. Үзүк чокка саарып тургаш, быжыр хайындырып алырга, сүт ышкаш суук эвес, шала хоюг, чаагай амданныг болур. Ааның бодун чааскаандырзын хайындырып болбас, итпектели бээр.

Уурактан кылган ээжегей

Шой пашче ууракты куткаш, улуг эвес отка хайындырар. Оон чоорту сарыг-сүт ылгалыр болгаш итпек үнүп келир. Сарыг-сүттүң чартыын өске саваже кудуп каапкаш, артканынга итпекти кызыл-сарыг өңнүг болгуже улуг эвес отка сыргырадыр хайындырар. Сарыг-сүт төнүп, ак итпек кызыл-сарыг апаар. Ээжегейниң болганы ол. Ээжегейни сооткаш кадырбайн-даа чип болур. Эмин эртир чаагай, чигирзиг тыва чем. Бир эвес ээжегей хөй болза, кадырып алыр. Ээжегейни өремеге холуп чиирге кедергей амданныг.

Дөс

• Ном «Холу чемзиг авам сөңү»