Улуг Армения

Улуг Армения, Тигр хемниң үстүкү агымы, Ван хөлдү долгандыр эжелээн девискээр, Урарту Archived 2021-05-18 at the Wayback Machine күрүнезиниң буурап дүшкениниң соонда (6 в. б.э.ч. 1-ги чартыында) Биче Азиядан көжүп келген армян аймактар. Маңаа тургустунган армян хаанныг күрүнени перстер, даап чугаалаар болза, Ахеменидовтарның күрүнези Archived 2020-10-22 at the Wayback Machine тургустунуп турар өйде (6 в. б.э.ч.). чаалап эжелеп алган. Александр Македонскийниң Ахеменидовтарның күрүнезин чылча шапканының соонда армян хаанныг күрүнениң төөгүзү орта билдинмес. Ол Селевкидтерниң Archived 2020-10-23 at the Wayback Machine дээди эрге-чагыргазын хүлээп алза-даа, херек кырында оларга хамаарышпас, бот тускайлаң турган. 220 чылдың б.э.ч. селевкидтерниң хааны Күчүлүг Антиох III ол девискээрни Айрарат армян хаанныг күрүне-биле каттыштырган (316 чылда б.э.ч. үндезилеттинген), шак ол девискээр Улуг Армения деп атты алган. Магнесияга рим чоннуң Антиохтуң күрүнезин чылча шапканының соонда ( 190 чыл, б.э.ч.) ооң чагырыкчызы Арташес I бодунуң ызыгуур салгалы Арташедистерни тургузуп, бот тускайлаң күрүне кылдыр тургускан.

Улуг Армения
Тук
Улуг Арменияның ыдык ыры
Төре дылдар	армянский язык[d], арамейские языки[d] биле греческий язык[d]
Найысылал	Ван[d], Тигранакерт[d], Арташат[d] биле Аршакаван[d]

Улуг Арменияның бир дугаар төвү – Арташат (176 чылда б.э.ч. үндезилеттинген) – дүргени-биле сайзырап, хөй чоннарның улуг садыг төвү апарган. Арташес I-ниң Аршакидтер, Рим база Селевкидтерниң-биле чөрүлдээзиниң тиилелгелиг түңнелдериниң соонда Улуг Армения быжыг туруштуг күрүне болуп, Закавказье болгаш Биче Азияга мурнуку күрүне болурунга идиглиг болган. Улуг Арменияның күчү-күштүг күрүне кылдыр тургустунуп келгени Тигран II-ниң эрге-чагыргазының үезинге хамааржыр (95-96 чылдар б.э.ч.), ол ооң девискээрин көзүлдүр-ле улгаттырган. Ол бодунуң күрүнезинче Софенаны, Кавказ Албания болгаш Иберияның чартык кезектерин, база понтий хан Митрадит VI биле Селевкидтерни чылча шаап, Улуг Арменияга Парфияның соңгу база барыын девискээрлери, Мидия Атропатенаны, Коммагенуну, Сирияны, Финикияны база оргу черлиг Киликкияны каттыштырган. Селевкидтерниң Оронт хемде төвү Антиохия Улуг Арменияның база бир төп черлериниң бирээзи болу берген. 77 чылда б.э.ч. Тигран II Улуг Арменияга чаа төп черни тургускан – Тигранакерт – соңгу Месопотамияда (амгу үеде мурнуу-чөөн чүкте Турция). Тигран II-ниң күчү-күштүг күрүнези база мөңге эвес болган, чүге дээрге ооң девискээринде политиктиг база экономнуг харылзаалар быжыг эвес турган. Рим күрүне-биле дайын-чааның соонда Улуг Армения күчү-күжүн чидирип, чаалап алгаш турган девискээрлерин катап чидирген. Рим полководчу Лукулланың (69 чыл б.э.ч.), а ооң соонда Гней Помпейниң (66 чыл. б.э.ч.) походтары Тигран II-ниң дайынчы шериин чылча шаап, база тиилеп алган девискээрлерин чидиреринге болгаш Тигранакертиниң буурап дүжеринге эккелген.

Улуг Арменияның шериг-политиктиг төөгүзү

1-3 вв. б.э.ч. рим-парфян чөрүлдээлер-биле илереттинип турар. 1 в. эгезинде Арташесидтерниң ызыгуур-салгалы үзүлген, 66 чылда Рим биле Парфияның аразынга дугуржулга болган: Аршакидтерниң парфян ызыгуур-салгалының төлээзи Трдат (Тиридат) Арменияның хааны кылдыр томуйлаттынган, ынчалза-даа дүжүлге бөргүн Римге Нерон хаанның холундан алган. Аршакидтерниң үезинде тус-черниң чуртакчыларының чүдүлгези-биле ираннарның чүдүлгези каттыжып турган. Рим-парфян дайын үезинде (114-117) Траян хаан Арменияны чылча шапкаш, ону римниң көдээ чери кылып алган, ынчалзаөдаа Адрианның үезинде Улуг Арменияның хаанныг эрге-чагыргазы катап тургустунган.

Иранга Сасанидтерниң эрге-чагыргазы тургустунганының соонда (226) Улуг армения рим-сасанид чөрүлдээлерниң төп черин эжелеп алганю Армян Аршакидтер Иран-биле чөрүлдээниң түңнелинде тиилеттирип алганнар, чүгле Римниң Иранны чылча шапканының соонда Улуг Арменияның эрге-чагыргазы катап тургустунган. Ийи күрүнениң Нисибин тайбың дугуржулгазы (297) херек кырында Улуг Арменияны Римниң хайгааралының адаанга хамаарылга чок дээрзин бадыткаан. Рим-биле чоошкулажыышкынның түңнелинде Улуг Арменияга христиан чүдүлгениң нептерээринге таарымчалыг болган. А армян хаан Тдате (Тиридате) III-түң үезинде ол күрүне чүдүлгези апарган ( ол 301 чылда болган).

Римниң Улуг Арменияже күштүг салдары күрүнени кошкааткан база армян тус-черниң нояннарын (нарахаров) көвүдеткен. Хаанның күш чокталган эрге-чагыргазы-биле нояннарның аразында чөрүлдээлер Улуг Арменияны буступ дүжер байдалга эккелген. 387 чылда Рим биле Иран Улуг Арменияның девискээрин аразында үлежип алганнар: ооң барыын талазын (1/4 девискээрин) Рим алган, а чөөн талазы (Персармения) 428 чылга чедир автономнуг күрүне болуп турган.

Шөлүглер

• Хьюсен Р. Armenia in the Fourth Century, 299—387.
• «Армянская География VII века по Р. Х. (приписывавшаяся Моисею Хоренскому)». Пер. с др.-арм. и коммент. К. П. Патканова. — СПб., 1877.
• Интерактивная карта Великой Армении Archived 2020-10-21 at the Wayback Machine 363—387 годов.
• Литовченко С. Д. Римско-армянские отношения в I в. до н. э. — начале I в. н. э. Archived 2020-07-31 at the Wayback Machine: Авт. дисс… к. и. н. — Харьков, 2003.