Углеводтар
Дириг амытаннарның организминиң база үнүштеруиң клеткаларының тургузуунуң бир чугула кезээ углеводтар болур.
Хевирлер
эдерОрганизмниң клеткаларының кургаг тургузуунуң барык-ла 70—80 хуузу олардан тургустунган. Кижиниң болгаш дириг амытаннарның эът-мага-бодунга углеводтар өскерлип хуулуп, солчушкаш, хөй болгаш улуг энергияны үндүрүп турар. Углеводтарны моносахаридтер, олигосахаридтер болгаш полисахаридтер деп үш бөлүкке, химиктиг тургузуунуң аайы-биле чарып турар.
Моносахаридтерге — бодунуң тургузуунда ийиден өрү водород атому бар углеводтар хамааржып турар. Чижээ, тетроза, пентоза, гексоза, гептоза дээш өске-даа. Бисти долгандыр туруп турар бойдуста гексостар болгаш пентостар дээр углеводтар хөй таваржып турар. Оларның аразында глюкоза үнүш аймааның ногаан тургузуунда, үрезиннеринде, каттарда болгаш фруктуларда канчаар-даа аажок хөй болуп турар. Эң ылаңгыя глюкоза виноградта кончуг хөй. Ынчангаш ону чамдыкта виноград чигири деп-даа адап турар. Крахмал, целлюлоза, гликоген глюкозадан тургустунган. Кижиниң ханының тургузуунда безин глюкоза хөй болуп турар. Ханда ооң хемчээли 0,085—0,120% чедир. Хөй чигир чиир болза, кижиниң ханынга глюкозаның хемчээли улгадып, сидик-биле кады хөй ылгалып үнүп турар апаар. Чигир аарыының үезинде глюкозаның хемчээли ханга канчаар-даа аажок көвүдээр. Чигир аарыын билип алыры-биле ханда чигирниң хемчээлин көрүп, хан анализин эмчилер кылып турар. Чамдык аарыгларга, кижиниң зът-мага-бодун ниити быжыглаар сорулга-биле 20—40% глюкозаны сыкыртып турар. Моносахаридтер морковьта, согунада, мөөгүде, янзы-бүрү каттарда, өске-даа чигирзиг үнүштерде кончуг хөй.
Олигосахаридтер, оларның иштинде сахароза, бүрүлерде, бүрүлерниң сыптарында, үрезиннерде, ногаа аймаанда, каттарда, үңүштерниң дазылдарында хөй туруп турар, ынчалзажок оларны колдуунда чигир свеклазындан үндүрүп ап турар. Чүге дээрге, ооң тургузуунда сахароза 27% чедир бар болуп турар.
Полисахаридтерге крахмал, гликоген, клетчатка, гемицеллЮлоза, агар-агар, пектиннер дээш өске-даа полисахаридтер хамааржыр. Крахмал үрезиннерде, үнүштерниң дазылдарында кончуг хөй. Бистиң чемивистиң, эң ылаңгыя чигирзиг чемнерниң организмге хуулуп болбаазыраарынга, чамдык ижин-шөйүндү аарыгларынга ол база ажыктыг эм чүүлү болуп турар. Ол ышкаш клетчатка ижин-шөйүндү аарыгларынга, ха-лыыдаи, тырыктаар чоруктарны чиигедип намдадырынга ажыктыг болуп турар. Клетчатка ногаа аймаанда, ыяштарда кончуг хөй.
Пектиннер дээр полисахаридтер яблокта, каттарда, редискаларда, свеклаларда дээш еске-даа чамдык үнүштерде хөй. Пектиннер организмче кирген хоралыг бүдүмелдерни бодунче сиңирип алыр шынарлыг чүве болганда, оларны медицинада янзы-бүрү хораннаныышкыннарны эмнээринге ажыглап турар. Ынчангаш полисахаридтер хөй үнүш аймаа эм болур дээрзи билдингир.
Дөзү
эдер- Доржу Көк-оолович Куулар, Тана Моңгушевна Куулар - "ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ В ТУВЕ"