Тыва өг-бүле: Тывылганы, төөгүзү, кижизидикчи салдары

Тыва өг-бүле: Тывылганы, төөгүзү, кижизидикчи салдары

Кижи төрелгеттенниң сайзыралының эге чадазында улусутуң ажыл-агый,ажы-төл кижизидилгези ниити турган. Чоорту хууда өнчү-хөреңги тывылганы-биле төрел бөлүктерден өг-бүле аңгыланып эгелээн. Эр-херээжен хамаарылгалар база өскерилген. Чаңгыс ашак-кадайлыг өг-бүле тыптып, Ниитилел амыдыралының тускай хевири апарган. Тываларның өг-бүлези база ынчаар тывылган. Ынчалза-даа тыва чон ам-даа төрелдежип чуртаар чанчылын салбаан. Үш ада дужу чедир бот-боттарын кагбас, эдержип, дузалажып чоруурлар. Ынчангаш, төрелдежип чурттаарын тыва өг-бүлениң онзагайы кылдыр демдеглеп болур. Ол дээрге салгал дамчыыр чаагай чаңчылдарның бирээзи болур.

Төрел деп чүл?

Төрел деп чүл? Ооң канчаар келгенин, кандыг хевирлиг болурунуң дугайында тайылбырларны эртемден М. С. Байыр-оол бодунуң ажылдарында бижээн ( 1, а. 93-96).

Ук билиглерни эртемден ийи бөлүкке чарган:

А) алыс төрел чоруктуң утказы
Б) төрелдер аразында эргелер болгаш хүлээлгелер

Алыс төрел дугайында тайылбыр:

“Төрел чоруктуң алыс боду чаш уругнуң төрүттүнгени-биле холбашкан биологтуг барымдаа-дыр. Бир кижиден өске кижи тыптыр, ададан уруглар, кырган ада-иениң уйнуктары төрүттүнер. Шак ындыг төрелди дорт төрел дээр” ( 1, а. 93 ).

Тывалар төрелдерин “ хан төрел, чоок төрел, ырак азы элеге төрел” деп ылгаар” деп автор айыткаш, ук билиглерниң утказын мынчаар көргүскен: “Хан төрел дээрге чаңгыс ададан азы иеден үнген, бир өгбеден укталган бөлүк кижилерни ынча дээр” (1. а. 93 ).

“Көшкүн өг-бүлеге хан төрел ийи кезекке чарлыр: ие төрели база ада төрели. Үш ада үезинде төрелдерни чоок төрел кылдыр санаар. Чоок төрелдиң угу оон узадып, дөрт ададан ыңайлаарга, ырак төрел дээр”.

“ Тывалар ада төрелин хан төрел дээр. Чүге дээрге ада кижи - уругнуң чаякчызы. Ие төрел – хин төрел. Чүге дээрге уруг иезиниң иштинге тыптып келгеш-ле, ооң-биле хини тудуш, өзүп, доругар. Чырык черге төрүттүнгеш, аваның аа сүдүн ээп өзер. Ада-ие болгаш уруглар аразында удур-дедир хүлээлгелерлиг, бот-боду дээш ниитилел мурнунга харысаалгалыг. Ону ниитилел-биле харылзаа азы социологтуг барымдаа дээр. Ынчангаштың алыс төрел деп билиг ханы уткалыг, биологтуг болгаш социолготуг барымдааларның нарыны-биле каттыжып, доңнашканы билиг болур. Ону шиңгээдип ап, хан төрелдиң арыын сагыыры албан.

Тыва чаңчыл –биле алырга, өгленген соонда тыптыр төрелдер база бар деп эртемден бижип турар. Эр, кыс улуска хамаарыштыр каты – күдээзи, кат-иези – күдээзи, бээ – кенни, кунчуу – кенни, чаавазы, честези, чуржузу деп адаар. Ук сөстерни чер-чер аайы-биле адаары аңгы-аңгы. Чижээ, литературлуг дылда чаавазы дээр, а чамдык диалектилерде ол-ла сөстү чеңгези дээр. Ында кандыг-даа кем чок, маңаа хамаарыштыр маргыжып, чемелешпес.

Оон аңгыда тываларда “”чурт төрели” деп билиишкин бар. Чаңгыс аалга төрүттүнүп, ойнап өскен уруглар бот-боттарынга өөренип, эш-өөрүн чоок кижилер кылдыр санап, алыс төрел чергезинге чедирип, чурталгага эдержип эгелээрлер. “ Бак төрелдиң орнунга хары кижи дээре” деп үлегер чугаа моон дөстелген. Хан азы чоок төрели база чурт төрели-биле эптиг-чөптүг,гайыралдыг, демниг чурттаары - тыва өг-бүлениң шагдан бээр онзагай им-демдээ, чарылбас кезээ. Ол чаагай чаңчыл ам-даа бодунуң үнезин чидирбээн.

Кижизидилге

Шаандакы тывалар чугаазынга кижизидилге деп сөстү ховар ажыглаар турган. Олар кол нуурузунда ургуну чагып, сургап тургаш, кижи кылыр деп чугаалажырлар.

Алыс кижизидилгениң утказы - өгге уругну амыдыралчы билиглерге, ажылга өөредири, ёзу-чурумга чаңчыктырары. Өөредир улузу – уругнуң ада-иези, акы-угбазы, төрелдери. Ынчаар өгнүң азы өг-бүлениң деп адап турарывыс өөредиг тывылган. Ол үш кезектиг: ужур, чаңчыл, ёзулал.

Үндезин тываөг-бүле ук ужур-чаңчылдарны аныяк өскенниң угаан-медерелинге сиңниктирип, салгалдан салгалче дамчыдып тургаш, ук чоннуң тускайлаң амыдыралы-биле таныштырып, аңаа белеткеп чораан. Чижээ, кыс уругларны бешхарлыында өшкүнү саап, он харлыында өзээн малдың ижин-хырнын аштап өөредир. Оол уругларны беш харлыында анай-хураган кадарар, он дөрт харлыында хойну өзеп, кежин союп, эъдин бузуп билир кылдыр өөредир ( 8. А. 17- 23 ).

Тыва өг-бүлеге кижизидилгениң кол өзээ – ук чоннуң кижи дугайында өөредии. Бурунгу тывалар кижини, ылаңгыя ие кижини, хүндүлээр болгаш чаш уругну бурган дижир чораан. Ынчангаш ажы-төлүн кижилерге эккииргек, дузааргак, хүндүлээчел кылдыр чаңчыктырары албан турган. Ие кижиге чүдүп, мөгеери база тыва чаңчыл болур. Чүге дээрге ол чырык черге төлдү чаяар. Аа сүдү-биле эмзирип,доруктур азырап,угаан киир сургап, ажыл-ишке өөредип каар кол кижи. Ынчангаш аныяк өскенни ие кижини хүдүлеп, ону камнаар кылдыр өөредири – өг-бүлениң ыдыктыг хүлээлгези.

Өг-бүле бүрүзү ажы-төлүн төлептиг аажы-чаңныг кылдыр кижизидер күзелдиг. Тыва улус ону чаагай чаңчылдарга өөредири дээр. Чижелээрге, уругну кежээ, шынчы кылдыр, чиижең, карбаң, улуургак болбас деп өөредири.

Бистиң бодап турарывыс-биле алырга, ажы-төлдү багай чаңчылдар-биле таныштырып, оларның алыс утказын тайылбырлап бээри албан. Чижээ, чүге оорлаар чорук багай база оорланып болбазыл? Кижичүге каржы,алыксак-чиксек, чилби болбас ужурлугул? Мегелээр чорутуң ёралыг, багы чүдел? дээн чижектиг айтырыгларга харыылаар уругну экиге өөредир. Бактан канчаар чайлаарын, чүге ындыг чаңныг болбазын билип алыр. Уругну эдип-чазап сургаары ада-иениң, өгбелерниң,төрелдерниң аңаа экини күзээни болур. Черле ынчаш уругну хоржок, ынчанмас деп чүвеге өөредири – эки чаңчыл. Хоржок деп чүвени уругнуң угаап билири албан. Чижээ, тывалар бурун шагдан бээр кижи сеткилин хомудатпас,өске кижи хеви кетпес, сөс-биле, бижек-биле, боо-биле кижиге кыжанмас деп өөредип чораан. Чүге дээрге кижи сеткилин хомудадырга, бодунга дүжер, бодунуң сагыш-сеткили аарыыр. Улус хеви кедип, эдин эдилээрге, малын оорлаарга, кижи эди химирелдиг каргыжы чедер. Кижиге кыжанныг өлүм оштаар.

Тыва чонда азырал малга, дириг амытаннарга, арга-ыяшка, черге,сугга хамааарыштыр база дээ-биле холбашкан “ ынчанмас, хоржок” деп уткалыг чаңчылдар хөй. Оларның утказын шиңгээттирип, медерелдии-биле сагып өөредири база-ла өг-бүледен хамааржыр.

Ёзулалдар

Өгбелерниң өөредииниң база бир чарылбас кезээ – ёзулалдар. Оларны тыва улустуң албан сагып чораан болгаш ам-даа сагып чоруур чуруму деп билзе чогуур. Өг-бүлеге чоннуң ыдыктыг ёзулалдарынга өөредир,оларны чон боду ыяк сагыыр турган. Чижээ, чаа төрүттүнген чаш уругну улуг назылыг, ажы-төлү хөй, чонда хүндүткелдиг ава кижи кавайлааш, орун кырынга чыттырып каар. Бир эвес уруглары доктаавас кижи божаан болза, чаш уругну кавайлаарёзулал өске: кавайны артыжаар. Ону иштээрде хөй уруглуг улустуң чөргектерин, ужа кидизин, уэа хылыг ажыглаар. Ооң соонда уругну база-ла узун назылыг ава кавайлааш, орун кырынга эскертинмес кылдыр салыр. Ол бүгү ёзулалдың утказы: бо өгде кижи божуваан, мында чаш уруг чок деп “ азаларны” мегелеп турары. Ол, бо үениң айыылы-биле алырга, психотерапияның аргалары болур. Кол утказы мындыг: ажы-төлүн ышкынып, ажыг-шүжүгге таваржып, сүзүү кудулаан ава кижиниң сагыш-сеткилин оожургадыры. Ава кижиге сээң божупканыңны “азалар” билбес, сээң урууңну ам олар албас деп бүзүредири, сээң урууң каң-кадык, менди өзер деп аваны хей-аът киирери. Ынчаар оожургадып, сагыжын ажыдып каан ие кижи өпей ырын ырлай бербейн канчаар!

Чоннуң ёзулалдары хөй. Оларның утказы ханы өөредиглиг. Кол нуурузу чурумга хамаарышкан болгаш кижи бодун каяа, канчаар ап чоруурун назы-хар аайы-биле өөредип турар. Амыдыралдың болуушкуннарынга дүүштүр кылыр-кылбас чүүлдерин айтып тайылбырлаар. Ынчангаш оларны кайы-даа назыда сагыыры албан. Ёзулалдарны сагыыр кылдыр өөредири дээрге өг-бүлениң кижизидилге ажылы болур.

Төрээн чонунуң мөзү-шынары сиңниккен ажы-төл бедик сүзүглелдиг, тура-соруктуг, бергелерге торулбас. Ол болза ёзу-чаңчылдыг кижизидилгениң салдары болур. Аныяк салгал өгбелерниң чаңчылдарын сагып, сүзүглелин салбайн чоруурун көөрге, ада-иезинге, төрелдеринге өөрүнчүг. Ол болза өг-бүлениң төлептиг салгалды кижизидер хүлээлгезин чон мурнунга күүседип, салгалдар аразында холбааны үспейн чорууру ол.

Тываның төөгүзүнде чоннуң ужур-чаңчылдарын эргиниң артыышкыны деп санап, хоруп турган үелер бар. Амгы шагда өгбелерниң өндүр өөредии катап эгиттинген. Ону кижизидилгеге чедимчелиг ажыглап, школада эртем кылдыр өөредип, шиңгээдип,амыдыралга ажыглап эгелээн.

Дөс

1. Ном “Өг-бүле педагогиказы”. (Автору кым ирги?)