Тываның Араттың Революстуг Шерии

Тыва чоннуң бүдүрген халдаар ужар-хемелери ЯК-7Б Тыва эки турачылар фронтуже (маңнайже) үдедип тур. Кызыл, 1943ч

Шуудаң марказында кызыл-шеригжи аъды-биле

Тываның Араттың Революстуг Шерии (ТАРШ, өске ады Тываныӊ Араттың Хувискаалдыг Шерии) – Тыва Арат Республиканың чеспектиг күштери. Ону 1924 чылдыӊ 9 айныӊ 25 хүнүнде Тыва Арат Республиканың III-кү Улуг Хуралы ооӊ мурнунда турган Чазактыӊ чарылга шерииниӊ үндезининге тургузар дугайында шиитпирни хүлээп алган.

Тываның Араттың Революстуг Шерииниң төөгүзү

1921 чылда Таӊды-Тыва Республиканың тургустунганын чарлаан соонда 1922 чылда бир үндезилеп тургускан яамыларныӊ бирээзи Шериг яамызы болган (бо яамы үр-даа болбайн, ол-ла чылын, «херек чок» болганындан дүжүртүнген). Ооӊ сайыдынга Хомду тулчуушкунунуӊ маадыры Куулар Лопсан-Соруктугну томуйлап каан. Ооӊ соонда чазактыӊ чанынга чарылга шериг кезээн тургускан. Ол кезектиӊ дайынчылары чарылга болгаш чазак-чагырга черлериниӊ кадарар таӊныыл хүлээлгезин күүседип турган. Эгезинде бо кезекке 10 чарылга шериг тургаш, сөөлүнде 30 шериг апарган. Бо кезектиӊ даргалары Кыргыс Тактаӊ биле Оюн Чиксүрүӊ болуп турган. 1924 чылдыӊ чазын чарылга шериг кезээ Бирги Хемчик үймээнин базарынга шылгараан.

Үймээнни баскан соонда ооӊ түӊнелдерин өөренип көргеш, Тыва Арат Республиканың чазаа доктаамал шеригни тургузарын дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ынчангаш 1924 чылдыӊ 9 айныӊ 25 хүнүнде ТАР-ның III-кү Улуг Хуралы бо шиитпирни хоойлу ёзузу-биле бадылаан.

Ынчан шеригниӊ санын 52-ге чедиргеш огуш (эскадрон) кылдыр чаартып тургускан. 1925 чылдан бээр ТАР-ныӊ чеспектиг күштерин Тываныӊ Араттыӊ Кызыл Шерии (ТАКШ) деп адап эгелээн. Ол-ла чылдыӊ төнчүзүнде огушка Тываныӊ Араттыӊ Революстуг Намыныӊ үүрүн ажыткан. 1924-1925 чылдырда ТАКШ Даштыкы Херектер Яамызынга, 1925-1927 чылдарда катап Иштики Херектер Яамызынга, ооӊ соонда 1927 чылда Күрүнениң иштики херээн камгалаар черинге (КИХК) чагыртып турган.

1926 чылда ТАКШ-че үргүлчүнүӊ шериг келдирилгези эгелээн.

1929 чылдыӊ бирги чартыында ТАКШ долу деримниг (составтыг) аӊгы огуш апарган. 1929 чылдыӊ ийиги чартыындан шеригниӊ санын ийи катап улгаттыргаш, ийи огуштуг тускай аъттыг тавыр (дивизион) кылдыр эде тургустунган. 1930 чылдыӊ 12-ги айында тавырныӊ чанынга алды ай белеткелдиг биче даргалар сургуулун ажыткан. Ол үеде дивизионнуӊ даргалары Оюн Мандан-оол, Түлүш Дагбалдай, Күжүгет Серен болуп турган.

1934 чылда аъттыг тавырны каттышкан курган (полк) кылдыр эде тургускаш ТАКШ-тыӊ адын Тываныӊ Араттыӊ Революстуг Шерии (ТАРШ) деп өскерткеш адап эгелээн. Ол үеде 1927-1935 чылдарда каттышкан курган КИХК-ка, 1935-1936 чылдарда Оран Камгалаар Шериг черинге, 1936-1938 чылдарда Шериг Чөвүлелинге, 1938-1940 чылдарда ТАР-ныӊ чазаанга дорт чагыртып турган. Курганныӊ даргалары болуп Гессен Шоома, Оюн Лакпа, Сат Биче-оол, Куулар Даваа-Самбуу биле Ондар Севээн турган. 1940 чылдыӊ 2 айныӊ 22 хүнүнде ТАР-ныӊ Биче Хуралыныӊ доктаалы ёзугаар Шериг Херектер Яамызын тургускан. Ооӊ башталгазыныӊ адаанга ТАРШ турган. Бирги шериг херектер сайыдынга курганчы (полковник) Гессен Шоома, 1943 чылдан эгелээш курганчы Моӊгуш Сувак апарган. 1920-1940 чылдарныӊ дургузунда ССРЭ-ниӊ чазаа болгаш ССРЭ-ниӊ Ажылчын-Тараачын Кызыл Шерииниӊ башталгазы ТАРШ-тыӊ материал-техниктиг баазазын сайзырадырынга болгаш каадырлар белеткелинге дузалажып келген. Шеригниӊ ортун, үстүккү дериминиӊ хөй кезии ССРЭ-ниӊ шериг өөредилге черлеринге белеткелди эртип турган.

ССРЭ-ниӊ Улуг Дайыныныӊ эгезинден эгелээш Тыва Арат Республика болгаш ооӊ чеспектиг күжү болур Каттышкан Аъттыг Курганын дайын байдалынче шилчидипкен. 1943-1944 чылдарда ТАРШ-тыӊ шериг албанныглары ССРЭ-ниӊ Ада-Чурттуӊ Улуг Дайынынга эки турачы кезектеринге киржип турган. 1943 чылдыӊ чазынында 11 дайынчыларлыг танкычылар эки-турачы бөлүү алынче (фронтуже) чорупкан. Олар I-ги Украин алыныныӊ 25-ки Уманныӊ танкылыг курганыныӊ дериминге Украинаны, Молдованы, Румынияны, Мачар элин (Венгрияны) болгаш Чехословакияны хостажып турган. Ол бөлүктүӊ соонда 1943 чылдыӊ күзүнүнде Түлүш Кечил-оол баштаан ТАРШ-тыӊ 1-ги эки-турачы огужу алынче чорупкан. Ол 8-ки тургакчы (гвардейжи) түменниӊ (дивизияныӊ) 31-ги Кубан-Кара-далайжы курганынче 4-кү огужу болуп кирген. Бо огуш Украинаныӊ 80 ажыг суурларын болгаш хоорайларын хостажып чорааш. Ооӊ иштинде Деражно суурнуӊ, Ровно биле Дубно хоорайныӊ хосталгазынга эки-турачы огуш шылгараан. Совет Шериг Башталга чери тыва эки-турачыларныӊ маадырлыг чоруун бедик үнелээн, ынчангаш огуштуӊ 67 дайынчыларын ССРЭ-ниӊ күлүктери (орденнери) болгаш дес-демдектери-биле (медалдары-биле) шаӊнаан. 135 эки-турачыларны ТАР-ныӊ күлүктери болгаш дес-демдектери-биле шаӊнап демдеглээн. Оларныӊ аразындан ийи кижини – Хомушку Чүргүй-оолду биле Түлүш Кечил-оолду – Совет Эвилелиниӊ Маадыры деп атты тывыскан. Ынчангаш Совет Үстүккү Шериг Башталга чери тыва эки-турачы огушка «Ровнонуӊ» деп ат-биле, ТАР-ныӊ Биче Хуралыныӊ Тергиилекчилери Республика күлүгү-биле шаӊнаан. 1944 чылда ТАРШ-тыӊ каттышкан аъттыг курганы 2 селемелиг, техниктиг, үгер-боо, мина-адар огуштардан, болгаш биче даргалар сургуулундан, танкычы, оӊгучу (сапер), хөгжүмчү, харылзаа одургулары (взводтары), болгаш ужудукчу биле хандырыкчы (интендант) кезектери турган.

1944 чылда, кажан ТАР ССРЭ-же бактаап кирген соонда, ТАРШ-ты Сивиир шериг куржааныӊ (округ) тускай 7 дугаар аъттыг курганы кылдыр эде тургускаш, Шериг Херектер Яамызындан Тываныӊ бот-чазаныр (автономный) үлгениӊ (областыӊ) шериг комиссариадын тургускан. 1945 чылда аъттыг курган чаа тургустунган Чөөн-Сивиир шериг куржаанче кирген. 1946 чылда 7-ги тускай аъттыг курганны дүжүрген. Ооӊ бир кезээн Кызыл-Эрик (Красноярск) хоорайда туругжаан 127-ги адыгжы түменниӊ, өскезин Иргит-Хем (Иркутск) хоорайда турар 10-гу адыгжы түменниӊ дериминче кирген.

Дөзүк

• Моңгуш Б.Б. Создание и становление Тувинской Народно-Революционной Армии // Ученые записки / Тувинский институт гуманитарных исследований. – Кемерово: Изд-во КемГУКИ, 2007. – Вып. XXI. – С. 31-41.