29
Чес
63,546
3d104s1

Чес (Cu, лат. Cuprum) — химиктиг элементилерниң периодтуг системазының дөрткү периодунуң он бирги бөлүүнүң элементизи. Атомнуг дугаары 29. Честиң бөдүүн бүдүмели — алдын-ягаан өңнүг металл (оксидтиг карт чокта ягаан (ак-кызыл) өңнүг).

Бүдүн тыптыр чес


Төөгү эдер

Чес хайлыышкын температуразының чавызының база рудазындан аңгылаарының белениниң ачызындан бурун-шагдагы үеден бээр ажыглаттынып келген. Бүдүн тыптыр хевиринге алдын, мөңгүн азы демирден артык таваржыр. Честен кылган чүүлдер нептереп турар Чес век Даш вектиң соонда дүшкен. Чес вектиң соонда Хүлер век келген. Хүлерни — чес биле ак-коргулчуннуң холуксаан — бир дугаарда бистиң эравыстың бертинде 3000 чылда Чоокку Чөөн чүкке үндүрген. Хүлерни чепсек чижектиг чүүлдер кылырда ажыглап тураган.

Эгезинде чести малахиттен үндүрүп турган. Малахит биле хөмүрнүң холуксаан пор саваже ургаш, саваны улуг эвес оңгарже суккаш, холуксааны өртедип турган. Үнүп турар угарлыг хей малахитти хостуг ческе чедир каттап тургузуп турган:

 

Бойдуста бар болуру эдер

Бойдуска чес каттыжыышкыннар база, бот база хевирге таваржыр. Үлетпүрге эң чугула хевирлери халькопирит CuFeS2, халькозин Cu2S болгаш борнит Cu5FeS4. Олар-биле каттай честиң өске минералдары база таваржыр: ковеллин CuS, куприт Cu2O, азурит Cu3(CO3)2(OH)2, малахит Cu2CO3(OH)2. Чамдыкта чес бот хевиринге таваржыр, мөөңнелгелерниң массазы 400 тонна чедип болур.

Үндүрери эдер

Чести үндүрериниң кол аргалары: пирометаллургия, гидрометаллургия болгаш электролиз.

Пирометаллургия аргазы эдер

Чести үндүрерде сульфидтиг рудалар ажыглаар, чижээ, халькопирит CuFeS2. Чиг халькопиритте честиң хуузу 0,5—2,0 %. Руданы байлакшыткан соонда (рудадан үндүрер бүдүмелдиң хуузун көвүдедир процесс), үнүп келген концентратты 1400 °C-ка өртедир:

 
 

Өртеткен концентратты демир оксид-биле холуй хайылдырар (холуштунары эки болур кылдыр кремний диоксид (элезин) немээр):

 

Үнүп келген силикат кырынче салдап кээрге аңгылап кааптар. Дүвүнде чыдып каан Cu2S биле FeS холуксаазын бессемер хайылдырыышкынга таварыштырар: хайылган холуксааны конвертерже куткаш, холуксаа өттүр кислород үрдүрер, холуксаада демир сульфид демир оксидче хуула бээрге, кырында тодараттынган арга ёзугаар силикат кылдыр аңгылап кааптар. Чес сульфид чес оксид апаарга, металл хевиринче каттап тургузуушкун аргазы-биле хуулдуруптар.

 
 

Үнүп келген бараанда 90,95% чес бар. Чес купорозунуң кислоталыг эзиндизинге электролиз дузазы-биле улаштыр арыглаар. Катодка үнүп келир честиң арыы 99,99 %. Ындыг чести удазыннар кылырынга, электротехникага азы металлдар холуксаалары бүдүреринге ажыглаар.

Гидрометаллургия аргазы эдер

Электролиз эдер

Физиктиг шынарлар эдер

Химиктиг шынарлар эдер

Шык биле углекислоталыг хей чок кургаг агаара өскерилбес. Суг, хлороводородтуг кислота болгаш концентрациязы чавыс күгүрлүг кислота-биле реакцияже кирбес. Концентрациязы бедик күгүрлүг болгаш азоттуг кислоталарга эстир.

Шык агаарга үндезинниг карбонатче хуулар:

 

Концентрациязы бедик соок күгүрлүг кислота-биле:

 

Концентрациязы бедик изиг күгүрлүг кислота-биле:

 

Суг чок күгүрлүг кислота-биле:

 

Концентрациязы чавыс күгүрлүг кислота-биле изидиишкинге болгаш агаарның кислороду барда:

 

Концентрациязы бедик азоттуг кислота-биле:

 

Концентрациязы чавыс азоттуг кислота-биле:

 

Концентрациязы бедик изиг дус кислотазы-биле:

 

Концентрациязы чавыс дус кислотазы-биле кислород барда:

 

Хлороводород хейи-биле 500—600 °C-ка:

 

Концентрациязы бедик уксустуг кислота-биле кислород барда:

 

Ажыглал эдер

Өртек-үне эдер

Курлавыры, казып тывары болгаш бүдүрүүшкүнү эдер

Биологтуг ролю эдер

Солун барымдаа эдер

Улаштыр эдер

Тайылбыр эдер