Хангыль
Хангы́ль (көр. 한글) — көрей дылдың фонематиктиг бижии. Баштайгы ады - Хунмин чоңым. Тускай ылгалы: үжүктер бөлүк кылдыр каттышкаш слог кылдыр тургустунар. Бо бижик XV чүс чылда тургустунган болгаш Соңгу Көрея болгаш Мурнуу Көреяның күрүне бижии болуп турар.
Хангыльдың төөгүзү эдер
Хангыльды 1443 чылда Чосон династиязының баштыңы Седжон хаанның айтыышкыны-биле көрей эртемденнер чогаадып кылганнар. Оон аңгыда хангыльды көрей лама Соль Чхон чогааткан деп база барымдаа бар. Ол үеде сарыг шажынның судурлары нептереңгей турган, ынчалза-даа колдуунда төвүт азы санскрит дыл кырынга турган (ол бижиктерниң дөзү брахми бижик турган).
Хангыль индий бижиктер-биле дөмей, фонематиктиг бижик болуп турар (үн бүрүзүнге демдээ турар). Хангыльдың чамдык үжүктери деванагари бижиктиң үжүктери-биле дөмей болуп турар. Дыл шинчилекчизи Гэри Ледьярд хангыльдың үндезилээн бижии Пагба-ламаның чогааткан моол дөрбелчин бижик деп айтып турар. А.А.Бурыкин эртемден көрей ажык үннерниң үжүктерин моол ажык үннерниң үжүктери-биле дөмей деп демдеглеп турар.
Хангыльды тургузарының төлевилели 1443 чылда доостунган. 1446 чылда «Хунмин Чоңым» (Чонга шын үннер дугайында өөредиг) деп документ үнген. 10 айның 9-та Мурнуу Көреяда Хангыль хүнү деп демдеглеп турар, а Соңгу Көреяда ол-ла байырлалды 1 айның 15-те демдеглеп турар.
Алфавиттиң амгы ады болгаш өске аттары эдер
Амгы ады
- Чу Сигён деп эртемден 1912 чылда көрей алфавитти хангыль (한글) деп адаан. Ооң утказы эрги кыдат дыл кырында "Улуг бижик", а амгы көрей дылда "көрей бижик" очулдурттунуп турар. Амгы иероглифтер-биле илередири берге, ынчалза-даа амгы үеде хан (한) деп кезээ «көрей» (кыд.韓) деп утка киирип турар, а гыль (글) деп кезээ (кыд. 契) бижик деп утка илередип турар .
- Соңгу Көреяда бижиктиң адын Чосон мунча (кор. 조선 문자) деп адаар.
- Кезек эртемденнер алфавиттиң баштайгы адын Хунмин Чоңым (кор. 훈민정음, 訓民正音) деп адаар турган деп бижип турар.
Өске аттары
- Чосонгыль (조선글), «чосон бижик» — Соңгу Көреяда ажыглаттынып турар. Соңгу Көрея чурттун «Чосон» (조선) деп адаар, ынчангаш бижии база чурттуң адынга дүүштүр адаттынган.
- Уригыль (우리글), «бистиң бижик» — ийи Көреяның кайызында-даа ынчаар адап турар.
- Куксо (국서 / 國書) и куңмун (국문 / 國文), «үндезин бижик» - бо адын XX чүс чылдың эгезинде ажыглап турган, а бо үеде эргижирээн ат болуп турар.
XX чүс чылдың эгезинге чедир хангыль литературага көңгүс-ле ажыглаттынмайн турган, чүге дизе эмин эттир бөдүүн деп санаттынып турган. Ооң орнунга кыдат иероглифтерге үндезилеттинген ханча деп бижик ажыглап турган. Ол үеде интеллигентцияның хангыльга хамаарылгазы шоолуг эвес турган, хангыль бижикке мындыг аттар берип турган:
- Онмун (кор. 언문[null ?], 諺文?; «чон бижии»).
- Амгыль (암글; «кыс бижик»). 암 деп кезек 陰 (инь) иероглифтен үнүп турар бооп чадавас. Чүве адының мырнынга кыс деп утка киирип турар.
- Ахэткыль (아햇글 азы 아해글; «чаштар бижии»).
Ынчалза-даа амгы үеде хангыльдың бо аттарын кым-даа ажыглавайн турар. Ханча деп бижик Мурнуу Көреяда ховар ажыглаттынып турар, а Соңгу Көреяда көңгүс ажыглаттынмайн турар деп болур.
Алфавиттиң тургузуу эдер
- 14 бөдүүн ажык эвес үн: ㄱㄴㄷㄹㅁㅂㅅㅇㅈㅊㅋㅌㅍㅎ, база эргижирээн ㅿㆁㆆㅱㅸㆄ
- 10 бөдүүн ажык үн: ㅏㅓㅗㅜㅡㅣㅑㅕㅛㅠ, база эргижирээн ㆍ
- 5 күштүг (дакпырлаан) ажык эвес үн: ㄲㄸㅃㅆㅉ, база эргижирээн ㅥㆀㆅㅹ
- 11 диграф: ㄳㄵㄶㄺㄻㄼㄽㄾㄿㅀㅄ, база эргижирээн ㅦㅧㅨㅪㅬㅭㅮㅯㅰㅲㅳㅶㅷㅺㅻㅼㅽㅾㆂㆃ болгаш эргижирэээн триграфтар ㅩㅫㅴㅵ
- 11 дифтонг: ㅐㅒㅔㅖㅘㅙㅚㅝㅞㅟㅢ, база эргижирээн ㆎㆇㆈㆉㆊㆋㆌ
Эргижирээн үннер амгы Мурнуу Көреяның бижиинде ажыглаттынмайн турар.
Ажык эвес үннерниң ады эдер
Алфавит чаңгыс-даа болза ажык эвес үннерниң ады Мурнуу болгаш Соңгу Көреяда ылгалып турар, ынчалза-даа номчууру чаңгыс аай
| Үжүк | Мурнуу Көреяның адалгазы | Соңгу Көреяның адалгазы |
|---|---|---|
| ㄱ | киёк (기역) | киык (기윽) |
| ㄴ | ниын (니은) | |
| ㄷ | тигыт (디귿) | тиыт (디읃) |
| ㄹ | риыль (리을) | |
| ㅁ | миым (미음) | |
| ㅂ | пиып (비읍) | |
| ㅅ | шиот (시옷) | сиыт (시읏) |
| ㅇ | иың (이응) | |
| ㅈ | чиыт (지읒) | |
| ㅊ | чхиыт (치읓) | |
| ㅋ | кхиык (키읔) | |
| ㅌ | тхиыт (티읕) | |
| ㅍ | пхиып (피읖) | |
| ㅎ | хиыт (히읗) | |
Алфавитте 5 ийи дакпыр ажык эвес үннер бар. Ийи дакпыр үннерниң адынга 쌍 (ссаң) деп кожумак неметтинер, а Соңгу Көреяда 된 (твэн) болур. Номчулгага ол үннер кадыг кылдыр адаттынар:
| Үжүк | Мурнуу Көреяның адалгазы | Соңгу Көреяның адалгазы |
|---|---|---|
| ㄲ | ссаңгиёк (쌍기역) | твэнгиык (된기윽) |
| ㄸ | ссаңдигыт (쌍디귿 | твэндиыт (된디읃) |
| ㅃ | ссаңбиып (쌍비읍) | твэнбиып (된비읍) |
| ㅆ | ссаңшиот (쌍시옷) | твэнсиыт (된시읏) |
| ㅉ | ссаңджиыт (쌍지읒) | твэнджиыт (된지읒) |
Ажык үннерниң аттары эдер
| Үжүк | Адаары |
|---|---|
| ㅏ | а (아) |
| ㅐ | э (애) |
| ㅑ | я (야) |
| ㅒ | е (얘) |
| ㅓ | о (어) |
| ㅔ | э (에) |
| ㅕ | ё (여) |
| ㅖ | е (예) |
| ㅗ | о (오) |
| ㅘ | уа (와) |
| ㅙ | уэ (왜) |
| ㅚ | уэ (외) |
| ㅛ | ё (요) |
| ㅜ | у (우) |
| ㅝ | уо (워) |
| ㅞ | уэ (웨) |
| ㅟ | уи (위) |
| ㅠ | ю (유) |
| ㅡ | ы (으) |
| ㅢ | ый (의) |
| ㅣ | и (이) |
- Оң талазында "о" эгелеп турарының бижээн чылдагааны: Көрей дылда бижикке кажан-даа ажык үжүктен эгелевес ужурлуг.