какастар (боттарын тадарлар деп адаар; эрги аттары — минусины, абакан татарлары (енисей), ачинск татарлары деп адаттынып турганнар) — чүрк чон, Россияда Мурнуу Сибирьниң Хакас-Минусинскиниң чөөн талакы ыйгылаажында амыдырап чурттап чоруур чон. Үндезин чүдүлгези — хамнаашкын. XIX чүс чылда православиеже кииртирген (чамдыкта ыдалал-биле)

XX чүс чылдың эгезиниң минусинск татарлары (хакастар)

Субэтниктиг бөлүктер (Аймактары) эдер

Дараазында субэтниктиг (диалект) бөлүктерге хувааттынып турар:

  • качиннер (хааш, хаас) — орус бижиктерде бир дугаар 1608 чылда үнүп турган. Түлька хаанның черинче келгени;
  • койбалдар (хойбал) — кезек аймактары чүлге түрк уктуг эвес, а урал дылдарның мурнуу самодий бөлүүнүң камасин дылының диалектизинге чугаалажып турган;
  • кызылдар (хызыл) — Шира, Орджонокидзе можуларында болгаш Кара Июс девискээринде чурттап чоруур хакас чон;
  • сагайлар (сағай) — Рашид ад-Динниң моолдарның

впервые упоминаются в известиях Рашид ад-Дина о монгольских завоеваниях; первые упоминания в русских документах относятся к 1620, когда указывалось, что у них «уложено ясаку не платить и ясачников побивать». Сагайларның тургузуунда как этнография бөлүк известны бельтырлар (пилтiр), ранее выделялись бирюсинцы (пӱрӱс).

Хакастарга дыл болгаш культуразы-биле теленгит, телеут, шор, чулым деп чоннар дөмей.

Хакастарның сөөгү эдер

{{основная статья|Сөөк}

Хакасияда хакастарның саны 1926—2010 чылдарда эдер

Хакастарның ниити саны РФ-те бо чизе-бүрүткел деңнээшкин-биле 2002 чылда (75,6 муң кижи) кудулаан база чизе-бүрүткел түңнели 2010 чылда — 72 959 кижи тургустунган[1]. Кара чаңгыс муниципалдыг район, хакастарның хей кезии тургустунган району — Аскиз району мында-дыр (50,4 %)[2].

1926 чизе-бүрүткел 1939 чизе-бүрүткел 1959 чизе-бүрүткел 1970 чизе-бүрүткел 1979 чизе-бүрүткел 1989 чизе-бүрүткел 2002 чизе-бүрүткел 2010 чизе-бүрүткел
Хакасияда хакастарның саны 44,219 (49.8 %) 45,799 (16.8 %) 48,512 (11.8 %) 54,750 (12.3 %) 57,281 (11.5 %) 62,859 (11.1 %) 65,431 (12.0 %) 63,643 (12,1 %)

Дылы эдер

Хакас дыл уйгур (эрги уйгур) бөлүк чөөн-хунн (чөөн түрк) адыры түрк дыл хамааржып турар.

Хакас дылда дөрт диалект кирип турар: качин, сагай, кызыл база шор. Амгы үжүк-бижик кириллица үндезини-биле чогааткан .

Хакастарның антропонимиязы эдер

Генетика эдер

Гаплобөлүктери таарыштыр тургузары У хромосома хакастарның [3]

Гаплобөлүк Удаа-дараа ужуражырып болуру, % (N)
Аскиз район Таштып район Ширин район
(Сагайлар) (Качиннер)
"Полтаков (N= 44)" "Усть-Чуль (I%'=41)" Кызлас (N= 34) Матур (Сагайлар/ Шорлар) (N= 46) Бутрахты (N= 35) "Спирин (N = 22)" Топанов (N= 29) Шуптузу (N= 251)"
СЗ (хМ77) 7 (2) 0.8(2)
Е (М1) 3 (1) 0.4(1)
N* (хР43, 4.5 (2) 0.8(2)
М178,М128)
N1b (Р43) 34.5 (15) 56 (23) 50 (17) 15.2 (7) 11 (4) 86.5 (19) 89.5 (2б) 44.2 (111)
N1с (М178) 25 (11) 24 (10) 15 (5) 39.2 (18) 14 (5) 4.5 (1) 19.9 (50)
Q (хМ3) 2.1 (1) 28 (10) 3.5(1) 4.8 (12)
R1a1a (хМ458) 36(16) 20 (8) 32 (11) 43.5 (20) 36 (13) 9 (2) 27.9 (70)
R1b1b1 (М73) 3 (1) б (2) 1.2(3)
Н 0.703 ± 0.602 ± 0.642 ± 0.663 ± 0.765 ± 0.255 ± 0.197 ±
± 0.027 ± 0.055 ± 0.052 ± 0.036 ± 0.042 ± 0.116 ± 0.095
Н 0.942 ± 0.931 ± 0.959 ± 0.957 ± 0.985 ± 0.792 ± 0.704 ±
± 0.019 ± 0.024 ± 0.021 ± 0.017 ± 0.011 ± 0.086 ± 0.081

Материалдыг культуразы эдер

Шажынчы культуразы эдер

Чоннуң оюннары база маргылдаалары эдер

Чамдык хакас оюннар база маргылдаалар:

Физиктиг антропологиязы эдер

Ызыгууру эдер

Чоннуң сураглыг төлээлекчилери эдер

Демдеглелдер эдер

Чогаал эдер

  • Баскаков Н. А. Тюркские языки, М., 1960, 2006
  • Бахрушин С. В. Енисейские киргизы в XVII в. // Научные труды III. Избранные работы по истории Сибири XVI—XVII вв. Ч. 2. История народов Сибири в XVI—XVII вв. М.: Издательство Академии Наук СССР, 1955.
  • Вербицкий В. И. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка, Казань, 1884
  • Карачаков Д. М., Угдыжеков С. А. Хакасы
  • Козьмин Н. Н. Хакасы: историко-этнографический и хозяйственный очерк Минусинского края. — Иркутск: Изд. Иркут.секции науч. работников Рабпроса, 1925. — Х, 185 с. — (Краеведческая сер. № 4 / под ред. М. А. Азадовского; вып. V). — Библиогр. в примеч. в конце каждой гл.
  • Текин Т. Проблема классификации тюркских языков // Проблемы современной тюркологии: материалы II Всесоюзной тюркологической конференции. — Алма-Ата: Наука, 1980 — С. 387—390
  • Языки мира. Тюркские языки, Бишкек, 1997

Шөлүглер эдер

Дөзү эдер