Меркит – шаандагы аймак ады-дыр.

Чурту эдер

Байкал хөлдүң мурнуу чартыы: Селеңге, Уда биле Хилок хемниң унун эжелей чурттап чораан аймак-дыр.

Дыл-домаа эдер

Азы эвенки, азы түрк. Меркиттерниң чуртунда үш хем адын сайгарып көрээли[1].

  • Хилок. Юань төрениң чажыт бижиинде Qilgo-muren деп хем ады бар. Буряттар ону “Хёлго” дээр турган. Амгы үеде орустар ол хемни "Хилок" кылдыр адап алган. Ол хем ады “килгэ” деп эвенки сөстен укталган. “Килгэ” деп сөстү тыва дылче очулдурар болза “чидидер даш” дээн. Шаанда ол черниң кижилери төрээн хеминиң унудан чидидер даштар чыываап турган.
  • Уда. "Уда" деп сөстү эвенки дылдан очулдурар болза ооң утказы “ылым-чылым”, “агымы оожум” диген болур-дур.
  • Селеңге. Утказы билдинмес. Орхон бижиктерде ону "Селеңе" кылдыр бижээн. Ол хемни ынчаар Каңгай тайгазынга[2] чурттап чораан түрк дылдыг улус адап каан хевирлиг.

Чогум, шынын чугаалаар болза ол чон бодун канчаар адап турганын бис тода билбес бис. Юань-чао би-ши дээрге моолдарның төөгүзү-дүр. Рашид ад-Дин база бодунуң “Төөгүлер чыындызын” тургузуп тургаш Төп Азияда аймактар аттарын колдуунда моолдардан дыңнап бижээн. Бир эвес, ол аймакты XIII дугаар векте “Меркит” деп сөс-биле чүгле моолдар адап турган деп, бодал шын боор болза, “меркит” деп сөстү тываларда “иргит”, алдайларда “ыркыт” деп сөөк аттары-биле деңнеп болур-дур.

Түрктерниң болгаш уйгурларның эрги бижиктеринде[3] “меркит” деп сөс чок.

Аймак эдер

Юань-чао би-ши эдер

Юань-чао-би-ши ёзугаар меркит аймаа 3 кезектиг. Ол болза үш сөөк-түр! “Увас-меркит”, ооң баштыңы Даир-Усун, “удуит-меркит” ооң баштыңы Тохтоа, “хаат-меркит" сөөгүн Хаатай-Дармала деп кижи баштап турган.

Чингис хаан меркиттерниң өжээнниг дайызыны турган. Тохтоа деп кижи, соонда ооң Хуту деп оглу моолдар-биле дыка үр чаалашкан.

Төөгүлер чыындызы эдер

Төөгүлер чыындызы ёзугаар моолдарның бир кезии ол аймакты “мекрин” кылдыр адап турган. Чамдыкта моолдар оларны “удуит аймаа” деп база адап турган. Рашид ад-Динниң төөгүзүн топтап көөр болза меркит деп аймак 4 кезектиг болур. Ол кезектер: “уйкур”, “мудан”, “тудаклин”, “джиюн” деп аттыг-дыр. Ындыг болган төлээде, "Төөгүлер чыындызында" бижитинген меркит аймаа шынында чаңгыс аймак эвес, харын 4 аңгы, аймактар катыжыышкыны бооп турар-дыр.

Төөгүзү.
Чингис хаанның үезинде удуит-меркиттерни Токта(й)-беки деп кижи баштап турган. Меркит аймааның шерии хөй, ооң кара маадырлары кымга-даа күш четтирбес турган. Оон ыңай, меркиттерни бир-ле Тайр-Усун деп кижи база баштап турган. Меркиттер моолдарның өштүг кара дайзыннары турган. Элээн каъш катап моолдар-биле олар чаалашкан. Чингис хаан: “меркиттерден чаңгыс-даа кижини диригге артырбаңар, дөгерезин өлүрүңер”, деп дужааган. Меркит чондан чүгле, иезиниң сааттыг иштинге чыткан, төрүттүнмээн уруглар-ла дириг арткан, төрелдериниң аразынга чаштынып чыдып алган кижилер-ле дириг арткан.

Салгалдары эдер

Селеңге буряттары боор оң. Эрги үеде Уда биле Хилок хемни эжелей чуртаан чон, эвенки дылдыг турган хевирлиг. Калгага моолдар тергиидей бээрге, олар чоорту дылын солуп алган-дыр. Бо үеде, олар бурят дылдыг.

Тайылбыр кезек эдер

  1. Гурулёв С. А. Реки Байкала: Происхождение названий. – Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1989 – 122 с. ISBN 5-7424-0286-4
  2. Моол күрүнеде даглар. Моолдар ону “Ханхай” деп адаар.
  3. Орхон бижиктерде

Үндезини эдер

  1. Козин С. А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. под названием Mongγol-un Niγuca tobčiyan. Юань Чао Би Ши. Монгольский обыденный изборник. // Том I. Издательство АН СССР. Москва-Ленинград. 1941.
  2. Племя меркит. Стр. 114-117. // Рашид ад-Дин. Сборник летописей. / Т. I. Книга Первая. Перевод с персидского Хетагурова. Изд-во: АН СССР. Москва-Ленинград. 1952.