Калмы́ктар (калм. хальмг, хальмгуд, моол. халимаг) — Россия Федерациязының Калмыкия Республиказында болгаш Кыдаттың Синьцзян-Уйгур автономнуг районунда чурттап чоруур ойрат бөлүктүң моол чону.

Калмык болгаш орус дылдарга чугаалажып чоруур. XVI чүс чылдың төнчүзүнде болгаш XVII чүс чылдың эгезинде төп Азиядан Волга хемни куду болгаш Каспий далайның соңгу талазынче көшкен ойрат аймактарның салгалдары болуп турар.

Россияда амгы шагда чурттап турар калмыктарның саны - 183 372 кижи болуп турар (2010 чылдың бүгү Россия чергелиг перепистиң түңнели). Даштыкыда хөй эвес санныг бөлүктери бар. Чүдүлгези - Сарыг Шажын, Гелуг школазының угланыышкыны.

Үндезин хептиг калмык уруглар

Адының утказы эдер

Калмык кижилер боттарын хальмг (хальмгуд) деп адаар. Калмак деп сөс түрк дылдан очулдурарга "аңгыланы берген, чыдып калган" деп сөстен чадавас деп саналдар бар, чүге дизе калмык дылга төрел моол дылда ындыг сөс чок [1] Бо айтырыгга хамаарыштыр тодаргайы-биле 1761 чылда орус эртемдээн болгаш чиновник (күрүне ажылдакчызы?) Бакунин Василий Михайлович харыыны берген: « Торгуттар, хошуттар болгаш зюнгарлар боттарын калмыктар деп адаар, ынчалза-даа ол ат дылыңга дүүшпес, оларның бодалы-биле алырга, ол атты россияннар берген, а шыны-биле чугаалаарга „калмык“ деп сөс татар дылдан келген, чүге дизе татарлар оларны калмак деп адаар, утказы илередирге „чыдып калган“ азы „аңгыланы берген“».[2].

Амгы шагның шинчилекчилери калмыктар ол атты татарлардан алган деп база Бакунин-биле чөпшээрежип турар (XVI чүс чылда Волга хемден Обь хемге чедир чурттап турган кезээнге)[3][4].

Кезек совет эртемденнер этнонимниң дөзүн Чөөн Туркестандан деп көрүп турар. [3].

Калмык деп сөс түрк сөстен укталган деп барымдаага хамаарышытыр ам-даа маргыштар чоруп турар. Ийи кол теория бар.

  1. «Чыдып калган» деп утказын ойрат-калмыктарның кол кезиинден адырлы берген деп географтыг барымдаага даянып алгаш бижип турар. Ол чүүлдү Паллас Питер Симон бодунуң ажылдарында бижээн.[5], Ж.-П. Абель-Ремюза[6] болгаш А. М. Позднеева[7].
  2. «Чыдып калган» деп утказын кожа чыдар чоннар-биле чүдүлгезиниң аңгы деп бижип турар. Б.Бергманныы-биле алырга, шаманизмден ойталааны болуп турар. Эгезинде татар чонга шаманизм нептереңгей турган, ынчалза-даа калмыктарның сарыг шажын хүлээп алганының соонда татарлар оларны калмак деп адап эгелээннер.[8].

Бартольд Василий Владимировичиниң версиязы-биле алырга (Ц.-Д.Номинхоновтуң деткээни-биле), калмак - дээрге исламче эглип келген ойраттардан (дунганнардан) аңгыланы берген шаманизмге арткан чонну ынча дээн [3].Ону бадыткап турар чүүл дээрге «калмык» деп ат мусульман түрктерден болуп турар (деңнеп кээрге, барыын моолдардар моол үндезининде - ойраттар дээр, кыдаттар - элюттар дээр, а чүгле мусульманнарда - калмыктар болуп турар)

Этногенези эдер

Калмыктарның өгбелери ойрат деп аттыг аймактарга хамааржып турган. Олар XVI чүс чылдың төнчүзүнде болгаш XVII чүс чылдың эгезинде Джунгариядан амгы Казахстанның девискээринче болгаш Чөөн Сибирьже, ооң соонда Волга хемниң бажынче болгаш Соңгу Каспийже көжүп турган. Амгы Калмыкияның девискээрин ол аймактар ээжэлээн соонда (кезек кожа девискээрлер калмык күрүнеже кирген) калмык чон деп тускай этнобөлүк тыптып, этно болгаш дылы-биле ылгалып турар чон болдунуп келген. Чоорту үе аайы-биле түрк болгаш орус компонентилер неметтинген.

 
Шай ижип турар калмыктар

Тургузуу, аңгылай көжери база саны эдер

Ниити билиглер эдер

Этнобөлүктери эдер

Хөй санныг калмык чонну тургузуп турар иштинде аймактар болза: торгуттар (торгоуттар), дербеттер (тув.дөрбеттер. улуг, биче дербеттер, дервюттер), хошуттар, хойтар, өлеттер, бузавтар (төөгүге цорос азы чорос деп адаар турган) болгаш джунгарлар[9].

1240 чылда торгуттарның, дөрбеттерниң, өлеттерниң болгаш хошуттарның аттары эрги Моолдуң чажыт төөгүзү деп бижиктерге үнүп турган. Бузавтарның аймаа XVIII чүс чылда көстүп келген, олар казак шеригжилер-биле шериг-албанын эртип турган Дон калмыктарындан тургустунган.

Амгы үеде аймактарга чарлыры бөдүүн амыдыралда болгаш политиктиг чуртталгазында көстүп турар. Ол чүүлдү Россияның болгаш Россиядан дашкаар чурттап чоруур калмыктары база деткип турар (үлештен көр. Төөгү. АКШ болгаш Европа чурттарынче калмыктарның көжүү). Ол ылгалыышкынны амгы литературада «улусизм» деп адап турар.

Россия империязы эдер

Население, выбравшее родным
калмыцкий язык
Перепись 1897 г.
[10]
Эр кижилер
Херээженнер
Ийи эр-кызы
Россия империязы 99390 91258 190648
оон иштинде регионнарга
Европей Россия 89869 82959 172828
Привислин губерниялар 161  — 161
Кавказ 7787 7025 14812
Сибирь 104 9 113
Ортаа Азия 1469 1265 2734

СССР эдер

Перепись
1926 года
[11]
Перепись
1939 года
[12]
Перепись
1959 года
[13]
Перепись
1970 года
[14]
Перепись
1979 года
[15]
Перепись
1989 года
[16]
СССР 129 321
не включая сарт-калмаков[17] (2 793)
Майык:Увеличение134 402
с сарт-калмыками
Майык:Уменьшение106 066
с сарт-калмыками
Майык:Увеличение137 194
с сарт-калмыками
Майык:Увеличение146 631
с сарт-калмыками
Майык:Увеличение173 821
с сарт-калмыками
оон иштинде Союзным республикам
РСФСР
оон иштинде Калмыцкой АО / АССР
129 200
107 026
Майык:Нет изменений129 809
Майык:Нет изменений107 315
Майык:Уменьшение100 603
Майык:Уменьшение64 882
Майык:Увеличение131 318
Майык:Увеличение110 264
Майык:Увеличение140 103
Майык:Увеличение122 167
Майык:Увеличение165 821
Майык:Увеличение146 316
Украин ССР 92 Майык:Увеличение791 Майык:Уменьшение321 Майык:Увеличение456 Майык:Увеличение508 Майык:Увеличение635
Белорус ССР 1 Майык:Увеличение96 Майык:Уменьшение70 Майык:Уменьшение34 Майык:Увеличение48 Майык:Увеличение102
Молдав ССР  —  — 7 Майык:Увеличение38 Майык:Уменьшение27 Майык:Увеличение41
Казах ССР  — Майык:Увеличение564 Майык:Увеличение1 861 Майык:Уменьшение878 Майык:Увеличение973 Майык:Увеличение1 127
Киргиз ССР  — Майык:Увеличение 2 965 Майык:Уменьшение2 443 Майык:Увеличение3 887 Майык:Увеличение4 437 Майык:Увеличение5 050
Таджик ССР  — Майык:Увеличение35 Майык:Увеличение217 Майык:Уменьшение123 Майык:Уменьшение114 Майык:Уменьшение120
Туркмен ССР 2 Майык:Увеличение25 Майык:Увеличение31 Майык:Уменьшение29 Майык:Увеличение44 Майык:Увеличение103
Узбек ССР 18 Майык:Увеличение72 Майык:Увеличение371 Майык:Уменьшение239 Майык:Уменьшение221 Майык:Увеличение517
Закавказ СФСР 8  —  —  —  —
Азербайджан ССР  — Майык:Увеличение21 Майык:Увеличение45 Майык:Увеличение73 Майык:Уменьшение43 46
Армян ССР  — 4 Майык:Увеличение27 Майык:Уменьшение13 Майык:Уменьшение15 Майык:Увеличение39
Грузин ССР  — Майык:Увеличение 20 Майык:Увеличение43 Майык:Увеличение47 Майык:Уменьшение11 Майык:Увеличение103
Латвий ССР  —  — Майык:Увеличение11 Майык:Увеличение24 22 43
Литов ССР  —  — 7 Майык:Увеличение26 Майык:Увеличение51 Майык:Уменьшение46
Эстон ССР  —  — 9 Майык:Нет изменений 9 Майык:Увеличение 14 Майык:Увеличение28

Россия Федерациязы эдер

Перепись
2002 года
[18]
Перепись
2010 года
[19][20]
Российская Федерация
в том числе в Республике Калмыкия
Майык:Увеличение173 996
Майык:Увеличение155 938
Майык:Увеличение183 372
Майык:Увеличение162 740
в том числе по Федеральным округам
Центральный 2 803
Северо-Западный 902
Южный 167 055
Приволжский 882
Уральский 684
Сибирский 1 304
Дальневосточный 366

Доля калмыков по районам и городам России (по переписи 2010 года) эдер

(указаны муниципальные образования, где доля калмыков в численности населения превышает 5 %):

Доля калмык по районам и городам России
муниципальный район, городской округ Субъект РФ % калмыков
Кетченеровский МР Калмыкия 87,9
Юстинский МР Калмыкия 77,4
Ики-Бурульский МР Калмыкия 68,7
ГО город Элиста Калмыкия 66,5
Яшкульский МР Калмыкия 66,4
Октябрьский МР Калмыкия 65,3
Целинный МР Калмыкия 59
Черноземельский МР Калмыкия 56,6
Лаганский МР Калмыкия 54,7
Малодербетовский МР Калмыкия 53,4
Сарпинский МР Калмыкия 31,3
Приютненский МР Калмыкия 31,2
Городовиковский МР Калмыкия 25,1
Лиманский МР Астраханская область 9,7
Яшалтинский МР Калмыкия 9,7

Үндезин чемнери эдер

 
Калмык үндезин чемнер: калмык шай, бөрек (манчы) болгаш борциг

Калмык үндезин чемнер Азия чурттарының көшкүн чоннарының чемнери-биле дөмей. Кол-ла үндезин чемнериниң тургузуу сүт биле эът болуп турар (хой азы инек эди). Амгы үеде үндезин калмык чемнер чон аразында нептереңгей. Калмыкияда чурттап турар өске сөөк чоннар калмык үндезин чемнерни база эки таныыр.

эътен кылган чемнер эдер

Калмыктар эъттиг, хайындырбаан согуна немээн быдаа кылыр турган (махан-шельтяган), оон аңгыда эъттиг болгаш согуналыг үскен далган хайындырып турган (хурсын-махан-гуйртяган). Улуг хемчээлдиг манчыларын - бөрек дээр. Дотур деп үндезин хой эъдинден кылган чеми база нептеренгей. Хем чоогунга чурттап чораан калмыктар балыктан кылган чемнер кылыр турган.

сүттен кылган чемнер эдер

Калмыктарның сүттен кылган чемнери база хөй - быштак, творог, сметана, инек сүдүнден кылган тарак болгаш бе сүдүнден кылган кумыс. Сүттен тускай чигян деп суксун база кылып турган (деңнээр болза кефир биле тарак аразы). Чигян деп суксунну ажыктыг деп санаар, ынчангаш ону эмнээринге база ажыглап турган.

суксуннар эдер

Дустуг, сүттүг, мускаттыг тооруктуг, лаврылыг бүрүлүг болгаш саржаглыг шайын - калмык шай дээр. Изиг хүнде суксунун хандырар болгаш соок үелерде дөңдурбас. Тускайлыың, далган немеп алгаш ижер шайны «хуурдңг цә» (хурдынг ця) дээр. Калмык чоннуң сүттен кылган арагазын арькэ (арака) дээр.

далгандан кылган чемнер эдер

Аңгы-аңгы хевирлерлиг далганнарны - борцог деп адаар. Үске быжырган чиңге далганнарны цельвг деп адаар.

калмык бижик эдер

 
тодо-бичиг деп бижикке бижээн сөзүглел

Ойрат-калмык тода-бижик (моол. Тодо бичиг, ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡔᡅᡎ?, ясное письмо) деп алфавитти эрги моол бижикке үндезилээш Зая-Пандита деп лама-башкы 1648 чылда тургускан. Бижиктиң кол сорулгазы бижиирин адаарынга дөмейлештирер дээш, оон аңгыда шажындан келген төвүт болгаш санкскрит үлегерлээн сөстерни бөдүүнчүдүп бижииринде болуп турар. 1925 чылда орус бижикке (кириллица) үндезилеттинген чаа алфавит тургускан, а 1930 чылда латин бижикке солаан. 1938 чылдан амгы үеге дээр орус бижикке үндезилеттинген алфавитти (кириллицаны) ажыглап турар. Кыдаттың калмыктары бо үеге дээр эрги калмык бижикти ажыглап турар.

Солун барымдаалар эдер


Дөзү эдер

  1. Калмыки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  2. Цит.по: Исторические предпосылки сложения калмыцкой народности // Очерки истории Калмыцкой АССР. Дооктябрьский период. — М.: Наука, 1967.
  3. 3,0 3,1 3,2 Эрдниев У. Э. Калмыки: историко-этнографические очерки. — Элиста: Калм. кн. изд-во, 1985.
  4. Житников В. Ф. Фамилии уральцев и северян. — Челябинск, 1997. С. 51.
  5. Паллас П. С. Собрание исторических известий о монгольских народах. — СПб., 1776. — С. 68—70.
  6. Abel R’emusat J.-P. Bechsehes sur les jaques Tartares. — Paris, 1820. — С. 245—246.
  7. Позднеев А. М. Астраханские калмыки и их отношение к России до начала нынешнего столетия // Журнал Министерства народного просвещения. Ч. CCXLIV. Отд. 2. 1886.
  8. Bergmann B. Normandische Streifereien unter den Kalmücken in den Jahren 1802 und 1803. — Riga, 1804.
  9. Подробнее о калмыцких субэтносах см: Хойт С. К. Последние данные по локализации и численности ойрат // Проблемы этногенеза и этнической культуры тюрко-монгольских народов. Вып. 2. Элиста: Изд-во КГУ, 2008. С. 136—157.
  10. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Под ред. Н. А. Тройницкого. т. II. Общий свод по Империи результатов разработки данных Первой Всеобщей переписи населения, произведённой 28 января 1897 года. С.-Петербург, 1905. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку.
  11. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: Население по полу, народности // Всесоюзная перепись населения 1926 года. — ЦСУ Союза ССР. — М., 1928-29.
  12. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед. хр. 966—1001 (Разработочная таблица ф. 15А. Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам).
  13. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед. хр. 1566а −1566д (Таблица 3,4 Распределение населения по национальности и родному языку).
  14. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: РГАЭ РФ, фонд 1562, опись 336, ед. хр.3998-4185 (Таблица 7с. Распределение населения по национальности, родному и второму языку.)
  15. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, ед. хр. 6174-6238 (Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку).
  16. Демоскоп Weekly. Архивтээн 2011 Сес айның 23. по источнику: Рабочий архив Госкомстата России. (Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку).
  17. Сарт-калмаки (сарт-калмыки) в переписи 1926 года учитывались отдельно, а в последующих переписях считались уже совместно с калмыками. В 1959 году, согласно словарю национальностей, сарт-калмыки выделялись как отдельный народ, но при публикации переписи были отнесены к калмыкам.
  18. name="autogenerated2"
  19. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  20. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  21. Стихи Пушкина, Я памятник себе воздвиг нерукотворный Archived 2019-01-20 at the Wayback Machine
  22. Пушкин А. С. — Калмычке («Прощай, любезная калмычка…»)
  23. Анализ эпизода (11 глава «Калмыцкая сказка») — Персональный сайт учителя русского языка и литературы