Динлиннер (Dingling (丁零) азы Гаочэ (高車), Чилэ (敕勒), Телэ (鐵勒), тегреги) – бир дугаар кыдат бижимел барымдааларда бистиң эрага чедир 202 хире чылдарда хунну шаньюй – чагырыкчы, хаан Модэниң эжелекчи дайыннарының үезинде демдеглеттинген Мурнуу Сибирьниң эрте-бурунгу чону. Кыдат медээлел дөстеринден алырга, динлиннер хуннулдардан укталган, Енисейден чөөн талаже Байкалга чедир, Ангара хемниң солагай чарыында черлерге чурттап чораан[3][4].

Динлиннер

Мурнуу Сибирь
Археологтуг культура Тагар культура
Дылы түрк[1][2]
Чүдүглези Хам чүдүлгези, хамнаашкын
Төрел чоннар гаоцзюй, енисей кыргызтары, телеуттар, теленгиттер, эрте ортаа чүс чылдарның түрк чоннары

Төөгүзү эдер

93 чылда Кыдаттың сяньби, динлиннер болгаш чешисцтеринден (Турфан оазизинниң чурттакчылары) тургустунган каттыжыышкыны хуннуларны чылча шапкан, а 155 чылда сяньбилерниң баштыңы Таньшихуай хуннуларны тиилээн, бо бүгү чүүлдер хуннуларны сандараашкынга чедирген. Хунну империязының буураашкынының соонда, Мурнуу Сибирьни эжелеп чораан динлиннер Моолдуң соңгу кезээнге көстүп келгеннер. Ынчалза-даа динлиннерниң бир кезээ кыска үе иштинде соңгу хуннар болгаш [5] сяньбилер-биле холушкан. Динлиннерниң өске бөлүү Кыдатче ханылап киргеш, чоорту кыдатчы бергеннер. IV-V чүс чылдарда мурнуу сюннуларже кирип, Кыдаттың девискээринге турумчу бергеннер. Олар сөөлүнде варвар ызыгуур хааннарга улуг рольду ойнап чорааннар. Төп Азияга динлиннер база катап IV-кү чүс чылдың төнчүзүнде табгачилерниң дайзыннары кылдыр көстүп келгеннер. Чоорту олар жуаньжуаннар-биле адааннажып эгелээннер.

487 хире чылдарда динлиннер Афучжило биле Цюнци акышкыларга чагырткан 12 аймактар конфедерация тургузуп алган. Динлин деп этноним ажыглаттынып турза-даа, чаңгыс ол-ла үеде өске транскрипциялар болгаш очулгалар тыптып, ажыглаттынып эгелээн. Оларның бирээзи гаочэ (азы гаоцзюй) – «бедик тергелер», өскелери – дили, тэлэ, чилэ, чжилэ болгаш телэ.

Бижимел барымдааларда динлиннерни түрк дылдыг, көшкүн амыдыралдыг чоннарга хамаарыштырып турар. Олар сюннулар-биле дөмей чугаалыг, улуг эвес ылгалдар бар деп каш катап демдеглеттинип турар:

«…бир черден өске черже суг болгаш оът-сиген барын көрүп тургаш көжер, кеш, алгыдан хептерлиг, эът чиир, жуаньжуннар ышкаш бода малдыг, хойларлыг болгаш оон-даа өске азырал амытаннарлыг, чүгле оларның тергелериниң дугуйлары бедик, хөй узун инелерлиг».

Динлиннерниң дугайында кыдаттарның бижээн чүүлдери тодаргай, эскериглерин дорт бижип турганы чөп. Динлиннерниң бажында дорт хаан, чагырыкчы чок турган, аймак бүрүзү тускай баштыңныг турган. Ынчалза-даа кыдыындан халдаашкыннар азы өске-даа айыылдар тыптып келзе, олар боттарының күштерин мөөңнээр турганнар. Тулчуушкуннар үезинде олар шын дүрүмнер ажыглавас, дорт үскүлежиишкин ууп шыдавас, чүгле хенертен халдаашкыннар болгаш боттарының шимченгиринге идегээр. Ол «варварлар» боттарының алдынып турары-биле ли (кыдат этикеттен) ырак турган, бо чүүл оларның өг-бүле тудар чурумунда көстүп турар:

Өг-бүле тудуп тургаш, белек кылдыр бода мал болгаш аъттарны белекке бээр, ол хүндүткел кылдыр санаттынар. Өг-бүле туткан деп керээ, дугуржулга соонда, оолдуң төрелдери аъттарны тергелери-биле бүзээлээш, уругнуң төрелдерин боттарының сагыжынга кирген аъттарны шилип алырын дужаар. Уругнуң төрелдери эзер чок аъттарны мунупкаш, кажаадан дашкаар үне халдырлар. Кажааның даштында аъттарның ээлери холдарын чайып, аъттарны коргударын кызар. Аъттан кээп дүшпээн кижи аъдын арттырып алыр, а кээп дүшкен кижи өске аътты катап шилиир. Аъттарның шилилгези чогуур сан чедерге, доостур. Ёзу-чурум-биле [куда үезинде] тараа чивес, арага кылбас. Келин кысты уткуп турар хүнде эр болгаш херээжен улустар ажыг аът сүдүн, хайындырып каан эъттер эккээр. Өг ээзи аалчыларны олуттар сагывайн, хүлээп турар. Шупту өг мурнунга олургаш, бүдүн хүн иштинде шайлап, дойлап, хондур артар. Дараазында хүн келин кыс өөнче чанып кээр, кезек үе эрткенде, күдээ оолдуң төрелдери ооң өөнге эң эки аъттарлыг чылгы эккээр, кыстың ада-иези, акылары оларны кээргезе-даа, олар кажан-даа ол дугайын чугаалавас. Ашаа чок болган кыс улуска өглениринден дезер, ынчалза-даа оларны кээргээр, хамаарылгазы эки. Азырал мал-маганын имнээр, олар ховуга хостуг оъттап чоруур, оларны кым-даа оорлавас.

Бижимел барымдаада динлиннерниң хат-чаъска болгаш диңмирээшкинге хамаарылгазын бижээни солун.

«Диңмирээшкинге ынак. Дээр диңмирээн санында-ла алгырар, дээрже адар, соонда ол черни каггаш, өске черже көжүп чоруптар. Келир чылын күзүн, аъттары семис-шыырак апарганда, диңмиреп турган черинге катап чедип келгеш, черге кара хойну хөөп, бижектерин хылдарындан уштур, хамнары алгыштарны Ортаа күрүнеде хай-бачыт ырадыры ышкаш тейлеп, чалбарыыр. [Бо-ла үеде] бөлүк эр кижилер аъттарын мунуп алгаш, халдыр, 100 катап долгангаш, туруптарлар. Холдарында хараган туткан кижилер оларны [черге] долгандыр салгаш, ажыг сүт-биле суггарар».

Динлиннер каган деп атты ажыглавас турганнар. Олар чагырыкчызын хоулоу фулэ деп адаар турган, Вэй династиязының дылында «Дээрниң өндүр оглу» диген. gэwlэw bэklэk деп транскрипция түрк ogul bэgrэk деп чүүлге дөмей чыгыы. Бо титул «өндүр оглу» деп уткалыг, кыдаттарның Тянь Цзы (Дээрниң Оглу) деп титулунга дөмей бооп болур. Мындыг хевирлиг чоок уткалыг сөстер ортаакы вектиң үезинде түрк бижиктиң тураскаалдарында таваржып турар: огул таркан, огул тегин; I дугаар чүс чылдың ортузунда гаоцзюй динлиннерниң аймак каттыжыышкынынче кыргызтар (хэгу) база кирип турган:

«Телэлерниң өгбелери – сюннуларның салгалдары. Аймактар дыка хөй. Барыын далайның чөөн талазында, даглар болгаш чоогаларда чурттап чоруурлар. Чүгле Ло хемниң соңгу кезээнде пугу, тунло, вэйхэ, баегу, фуло бар...Иунуң барыын талазында, Яньциден соңгу талаже, Байшаняның талаларында циби, боло, чжии, де, субо, нагэ, уху, хэгу, едеу, нихулар бар».

800 чыл иштинде динлиннер болгаш кыргызтар кожа чурттап, аразында харылзаазы нарын, кыдат барымдаа-биле алырга, түңнелинде олар холушкан. Бо ийи бөлүк түрк дылдыг, көшкүн амыдыралдыг турган. Тан династиязының бижимел барымдаалары-биле алырга, көшкүн амыдыралдыг аймактар аразынче кирип турары «арганың аймактары» (дубо, бома, милиге болгаш оон-даа өске) биле катай чаа ниитилелдиң үндезилекчилери болуп турар. Бо бөлүктер ужурган ыяштан кылган чадырлар, глинадан кылган аяк-сава ажыглап, эки аъттар өстүрүп турганы магат. Динлиннерниң материалдыг болгаш шажынчы культуразы, ниитилелиниң тургузуу, төөгүзү Саян-Алтай девискээринге ортаа вектерде чурттап чораан чоннарга чоок болуп турар.

Этниктиг хамаарылгазы (ук-дөзү, тывылганы) эдер

Түрк теория эдер

Эрте-бурунгу төөгүлүг кыдат бижимел барымдаалар-биле алырга, эрте-бурунгу уйгурлар динлиннерден укталган.

Өске теориялар эдер

«Гаочениң төөгүзү» (VI в.) деп эрте-бурунгу бижимел барымдаада чиди – динлиннерниң өгбелери Вёсен болгаш Осеней (бистиң эрага чедир 722 чыл – бистиң эрага чедир 481 чыл) үезинде Соңгу-Барыын Кыдатка турган деп бижип турар. Чиди деп аймактар ди деп жуннарның эрте-бурунгу салгалдарының аймак каттыжыышкынынче кирип турган [6]. Динлиннерниң тывылганының дугайында аңгы-аңгы теориялар бар. Чамдык эртемденнер цяньжуннар аразында дайылдажып турар хаанныг күрүнелер үезинде тибет-бирман дылдарга чугааланып турган деп санап турар [7][8]. Жуннардан адырлып чоруткан тангуттар [9][10] үндезин моол уктуг чон чораан, ынчалза-даа олар хевир-дүрзүзү-биле моолдарга эвес, а европейлерге дөмей [11]. Пржевальский тангуттарны цыганнарга дөмей деп санап турган[12]. Бо-ла чүүлдү Козлов [13] биле Обручев [14] база үлежип турар: «тангуттар дээрге ди болгаш цяннарның (төвүттер) каттыжыышканындан үнген чон» [15]. D болгаш O деп гаплогруппаларның эдилекчилери Кыдаттың тибет-бирман уктуг чоннарында хөй таваржып турар. Төөгүчүлерниң санап турары-биле алырга, түрктер эгезинде-ле көшкүн амыдыралдыг чон, моол хевир-дүрзүлүг, ынчалза-даа динлиннер болгаш тагарлар сууржуң амыдыралдыг турган [16]. «Тагарлар ажыл-агыйлыг сууржуң амыдыралга чүткүлдүг турган [17]. Мал-маган тудары болгаш чер ажыл-агыйы (хөй кезии) оларның чуртталгазынче таарымчалыг кирип турган» [18]. Эрте-бурунгу түрк чевеглерде аъттар таваржып турар [19]. Ынчалза-даа динлиннерге «аът көшкүн амыдыралдыг чоннарга ышкаш, ындыг улуг салдардыг турбаан. Енисейде аъттарлыг чевеглер чок, чевегже аът дерии сугар чаңчыл чок турган. Тагарлар, көшкүн амыдыралдыг чоннарга бодаарга, сууржуң амыдыралдыг турган» [20]. Өг Төп Азияда чурттап чоруур көшкүн чоннарның кол чурттаар оран-савазы, чоорту динлиннер база өглерге чурттап эгелээн. «Бояр бижимел тураскаалдарда тагар эпоханың төнчүзүнде көшкүн амыдырал тыптып турарын бадыткап турар өг чуруктары бар».[20] Дыка хөй төөгүчүлер, чижээлээрге, Лев Гумилёв эрте-бурунгу уйгурлар амгы үениң уйгурлары-биле дөмей эвес деп бодалды деткип турар. Олар чүгле амгы уйгурларга бодунуң адын дамчытканы-биле этногенезинге киришкен. Эрте-бурунгу уйгурлар динлиннер болгаш амгы үениң уйгуларындан боттарының моол хевир-дүрзүзүнүң күштүү-биле аңгыланып турган [21]. Уйгурларның амгы хевир-дүрзүзү Синьцзянь девискээринде индоевропей аймактарның болгаш түрк мигрантыларның каттыжыышканындан хевирлеттинген. Динлиннерге бодаарга, эрте-бурунгу уйгурлар сууржуң амыдыралдыг турган. «Ийи дугаар Уйгур каганаттың үезинде (744-840 чч.) уйгурларның көшкүн амыдыралдан сууржуң амыдыралче, хоорай культуразының элементилеринче Ортаакы Азия (иран) цивилизациязының салдарының ачызында шилчилгези эгелээн» [22].

Эрте-бурунгу бижимел барымдаалар динлиннер, дисцылар болгаш жуннар Төп Азияның аңгы-аңгы чоннарының этногенезинге киришкенин барымдаалап турар. «Киргизтер дээрге эгезинде түрк эвес, чоорту түрк апарган чоннарның чижээ болуп турар» деп тюрколог эртемден В.В. Бартольд бижип турар [23].

Улай көр. эдер

 
Түрктерниң төрел ыяжы

Дөзүглел эдер

  1. Таскин В.С. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). / Предисловие, перевод и примечания В.С. Таскина М.: 1968. С. 136. Прим. 111
  2. Динлины и средневековые тюрки Саяно-Алтая
  3. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии. Том I
  4. Цянь [Хань]-шу Инь-и
  5. Duan (1988) pp. 111—113.
  6. Гумилев Л. Н. История народа Хунну — Исторический атлас
  7. Keightley,'The Origins of Chinese Civilization', Глава 14
  8. A brief introduction to the Qiang people
  9. Гумилев Л. Н. Динлинская проблема Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
  10. Г. Е. Грум-Гржимайло Описание путешествия в Западный Китай
  11. Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. II. Л., 1926. с. 27
  12. Пржевальский Н. М. Монголия и страна тангутов. Т. 1. М.: 1946., с. 221.
  13. Козлов П. К. Монголия и Кам. М., 1947., с. 223.
  14. Обручев В. А. В дебрях Центральной Азии. М., 1956.
  15. Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. II. Л., 1926., с. 26-27.
  16. Кызласов Л.Р «Очерки по истории Сибири» 1992 г. «У оседлых тагарцев Хакасско-Минусинской котловины в IV—III вв. до н. э. складывается первое южносибирское государство Динлин».
  17. Славнин В. Д., Шерстова ЛИ. Археолого-этнографический очерк Северной Хакасии в районе геологического полигона сибирских вузов. Томск : Изд-во Том. политехн. ун-та, 1999. 250 с.
  18. Бляхарчук. Т.А ИЗМЕНЕНИЕ РАСТИТЕЛЬНОСТИ И КЛИМАТА ЗАПАДНОГО САЯНА И ИХ ВЗАИМОСВЯЗЬ С РАЗВИТИЕМ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ КУЛЬТУР РЕГИОНА ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ ГОЛОЦЕНА ПО ДАННЫМ СПОРОВО-ПЫЛЬЦЕВОГО АНАЛИЗА БОЛОТНЫХ ОТЛОЖЕНИЙ. 2011 г.
  19. В. А. Могильников — «Миграции и процесс тюркизации населения юга Западной Сибири» Одни исследователи считают погребения с сопровождающими конскими захоронениями этнографической спецификой тюрок тугю, другие — теле. Мы придерживаемся первой точки зрения. Однако независимо от той или иной этнической привязки этой детали существенно то, что для тюрок Алтая, независимо от принадлежности их к племенам тупо или теле, был свойственен ритуал захоронения человека с конем.
  20. 20,0 20,1 Древняя Сибирь. Путеводитель по выставке "Культура и искусство древнего населения Сибири. 1976 г.
  21. Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. с. 43
  22. Камалов Древние уйгуры. VIII—IX вв. Алматы: «Наш мир». 2001. (чедимчок шөлүг) (чедимчок шөлүг) ISBN 9965-01-884-7
  23. В. В. Бартольд Об орхонских надписях и языке древних тюрков

Шөлүглер эдер