Даль, Владимир Иванович

Влади́мир Ива́нович Даль (10 [22] ноябрь 1801 — 22 сентября [4 октябрь] 1872) — орус чогаалчы, этнограф болгаш лексикограф, аас чогаал чыыкчызы, шериг эмчизи. «Дириг өндүр орус дылдың тайылбырлыг словары (сөстүк)» деп 53 чыл дургузунда тургузуп кылган улуг ажылы ооң адын мөңге алдар-атка чедирген.

Владимир Иванович Даль

орус. Владимир Даль

Шолалары Казак Луганский[5]
Төрүттүнген хүнү 10 (22) ноябрьның 1801[1][2][3][…]
Төрүттүнген чери
Мөчээн хүнү 22 сентябрьның (4 октябрьның) 1872[1][2][3][…] (70 хар)
Мөчээн чери
Хамаатызы (албатызы)
Ажыл-херээ лексикограф, лингвист, философ, диалектолог, чогаалчы, эмчи, этнолог, детский писатель, военнослужащий, собиратель народных сказок, фольклорист, этнограф
Идепкейлиг чылдары с 1827
Чогаадыкчы дылы Орус дыл[1][7][7][…]
Шаңналдары
Хол үжүү Хол үжүү

Төрүттүнген чери, ук-дөзү эдер

Владимир Даль Россия империязының Екатеринославск чоок кавызының Луганск заводу (амгы үеде Луганск) деп суурга 1801 чылдың ноябрь 10 (22)-да эмчи Иван Матвеевич Даль болгаш ооң кадайы Фрейтаг чурттуг Юлия Христофоровна оларның өг-бүлезинге төрүттүнген.

Ооң ачазы, орустуң албатызы апарган Дания чурттуг Йохан (Иоганн) Кристиан Даль (дат. Johan Christian Dahl, 1764 — 21 октябрь 1821), 1799 чылда орустуң албатызы болур эрге-биле катай Иван Матвеевич Даль деп орус атты хүлээп алган. Ол немец, англи, француз, орус, идиш, латынь, грек болгаш эрте-бурунгу еврей дылдар билир, бурган сөзүнүң тайылбырлакчызы болгаш эмчи кижи турган. Ооң сураглыг лингвист дугайында медээ императрица Екатерина II-ге дыңналы бээрге, ону Петербург хоорайже хаанның өргээзинге библиотекарь дужаалга ажылдаарынче кыйгырткан. Иоганн Даль сөөлүнде Йенаже чорупкаш, аңаа эмчи факультединиң курузун дооскаш, Россияже с дипломом медицина докторунуң дипломун холга алгаш ээп келген. Россияның медицина чөпшээрел-лицензиязында мынча дээн: «Иван Матвеев Дальдың оглу 1792 чылдың март 8-те шылгалда туткаш, Россия империязының медицина талазы-биле баштаар черинге төлептиг деп шынзыткан».

Иван Даль Петербург хоорайга Юлия Христофоровна Фрейтаг-биле өг-бүле туткан соонда, ийи уруг (Паулина биле Александра) болгаш дөрт оолдар төрүттүнген. Владимирниң акылары:

  • Карл (1802—1828), чуртталгазының төнчүзүнге чедир флотка албан хаап турган, Николаевке чурттааш, ында сөөгүн салган, ажы-төл чок.
  • Павел (1805—1835), чахоткадан аарааш, кадыының байдалы-биле үргүлчү авазы-биле Италияга чурттап чораан, Римге ону ажааган, ажы-төл чок.
  • Лев (1807—1831), поляк тура халышканнарга өлүрткен.

Юлия Даль беш дылдарга хостуг чугаалаар турган. Авазының талазындан Владимир Ивановичиниң кырган авазы — Мария Ивановна (Мария Франциска Регина) Фрейтаг (Пфундгеллер чурттуг) — француз де Мальи гугенотардан укталган, орус литературага салымныг. Ооң С. Гесснерни болгаш А. В. Иффландыны орус дылче очулгалары сураглыг болгаш билдингир. Кристоф Фрейтаг кырган-ачазы — коллеж асессору, ломбард дүжүмеди, Санкт-Петербург хоорайның императорлар театрының шляхет корпуска эконому болгаш дүжүмеди чораан. Дальдың ачазының келир үеде катызы ооң филолог эртеминге таарзынмайн, күдээзин эмчи эртемниг боорун албадапкан. Чүге дээрге эмчи мергежилин база бир ховар «орулгалыг болгаш ажыктыг профессия»[8]деп санаар турган.

Кажан Даль чүгле дөрт харлыг турда, ооң өг-бүлези Николаевче көжүп келген. Аңаа Зонтагтарның өг-бүлези-биле найыралдыг турган. 1814 чылда ызыгууртан албанныг Иван Матвеевич, Черномор флодунуң улуг эмчизи, бодунуң ажы-төлүн Петербург хоорайның далай кадет корпузунга күрүне хөреңгизинге халас өөренир эргени чедип алган.

Владимир Даль «Казак Луганский» деп чажыт псевдоним ат-биле (бодунуң төрээн чери Луганск хоорайга тураскаадып) литература делегейинче 1832 чылда шымнып кирген. Болунуң төрээн черин Дания эвес, а Россия деп санаар турган. 1817 чылда өөредилге эжиндириишкин үезинде кадет Даль Данияга барып четкен, база сөөлүнде мынчаар сактып чугаалаан:

Кажан Данияның эриктеринге эжиндирип чеде бээримге, өгбелерим чер-чуртун көөр мен деп бодал күштүү-биле хөме ап келген. Ындыг-даа болза Данияга эрикке дүшкеш, дораан-на мээң ада-чуртум Россия, ада-өгбелерим чурту мээңии болбас деп чүвени дораан билип каан мен.

Биография эдер

 
В. И. Даль аныяанда

Чашкы чылдары эдер

Даль эге чада өөредилгезин бажыңынга алган. Ооң өөнге ада-иези үргүлчү номчуттунар, парлаан сөстү үнелээр турган болгаш номга ынакшылды ажы-төлүнге дамчытканнар.

Он үш хар ажып тургаш, акызы Карл-биле (бир хар бичии) Петербургуң Далай кадет корпузунче (МКК) өөренип кирген (1814 -1819 чч.).

1817 чылда «Феникс» деп суднога МКК-ның эң-не шыырак доозукчулары-биле далайже эжиндирип үнген.Оларның аразынга үшкампанчылар П. Станицкий, П. Нахимов, З. Дудинский, Н. Фофанов; ийикампанчы П. Новосильский, С. Лихонин, Д. Завалишин, И. Адамович, А. П. Рыкачёв, Ф. Колычев и чаңгыскампанчы И. Бутенев кады чорааннар. Стокгольм, Копенгаген, Карлскруну хоорайларга четкеннер.

1819 чылдың март 2-де МКК-ның хар-назын аайы-биле сезен алды кижиниң он ийи дугаары бооп, Россия империязының Кара далай флодунга ажылдаар мичман эргелиг кылдыр дооскан.

Сөөлүнде өөредилгезин «Мичман Поцелуев, или Живучи оглядывайся» (1841) деп тоожузунга чырыткан.

Ном ажылдары эдер

Демдеглелдер эдер

Литература эдер

Шөлүглер эдер

 * В. И. Даль. Электронное научное издание — проект кафедры Русской литературы и журналистики ПетрГУ по гранту РГНФ