Хуннулар

(Гуннар арындан шилчээн)

Хуннулар (лат. hunni, грек. Ούννοι, согд. hwn, моол. Хүннү, Хүн Гүрэн, кыд. 匈奴 сюнну) – бистиң эрага чедир 220 чылдан бистиң эраның II-ги чүс чылынга чедир Кыдаттан соңгу талада хову черлерге чурттап чораан эрте-бурунгу көшкүн чон[6]. Оларның халдаашкыннарындан камгаланыр дээш Кыдат күрүнениң император хааны Цинь Шихуаньди Кыдаттың өндүр улуг ханазын туттурган. Хуннулар Кыдаттың Хань империязы –биле үргүлчү дайылдажып, чоорту чаңгыс улуг күрүне кылдыр тургустунуп, кожа чурттап чораан көшкүн аймактарны база чагырып алганнар. [4]. Сөөлүнде Кыдат күрүне болгаш сяньби аймактар-биле хөй дайыннарның болгаш боттарының аразында өжээннежиишкинниң түңнелинде Хунну күрүне буурап дүшкен.

Хуннулар

Кыдаттың черлеринден сөңгу талаже Төп Азия, Мурнуу Сибирь
Көгү үстүп, төнгени бистиң эраның II-ги чүс чылы
Археологтуг культура плита хевирлиг чадып салган чевеглерниң культуразы
Дылы хунну[1]
Чүдүглези Тенгри – Көк Дээрге чүдүүрү [2]
Иштинде протомонголы(?)[4]
прототюрки(?)[2]
Төрел чоннар гуннар, тюркюттар, сяньбилер, енисей киргизтери
Угу хунну[5]
П. Гайге. «Хуннулар аланнар-биле чаалажып турар».
Хуннулар империязы. Б.э. 450 чыл хире

Хуннуларның дугайында медээлер эрте-бурунгу кыдат бижимел барымдаалардан болгаш XIX вектиң төнчүзү - XX вектиң эгезинде Ю. Д. Талько-Гринцевич эртемденниң археологтуг тураскаалдарны (Кяхта хоорайның чанында суджин эрте-бурунгу чевегни) казып, шинчилээниниң соонда болгаш XX вектиң эгезинде П.К. Козлов эртемденниң (Селенга хемниң унунда ноин-улин базырыктарын) ажыдыышкыннарындан билдингир [2].

Төөгүзү эдер

Хуннуларның өгбелери эдер

Кыдаттарның өгбелери жун болгаш ди деп өске аймактар-биле төнчү чок дайыннарны чорудуп турган хевирлиг. «Хунь-юй» деп жуннардан соңгу талада ховуларга чурттап чораан аймак демдеглеттинген. Ханьюнь болгаш хуньюй деп хуннарның мурнунда турган төрел (өгбе) аймактар Гоби пустынязының мурнуу кыдыында ховуга чурттап чораан. Чамдык шинчилелдер-биле алырга, хуннуларның өгбелери хуньюй (сюньюй) [3],чуньвэй(шуньвэй)[4],гуйфан[5], ханьюнь (сяньюнь)[6], жун,шань-жун[3],цюань-жун(цюаньи, хуньи)[7][8][9], ди (бэйди)[5][10][11](вк. байди, чиди)[12] деп ниитилелдерже кирип турган аймактар.

Бистиң эрага чедир X дугаар векте хуннулар чоорту Гобиниң мурнуу кыдыындан соңгу кезээнче көжүп эгелээннер [13]. Л.Н. Гумилев хуннуларны боттары көшкүн мал-маган азыраар амыдыралды болгаш пустыняны кежип өөренип алган деп санап турар.

Соңгу чүкче хуннуларның көшкенинден бээр 300 чыл иштинде оларның саны көвүдеп, бистиң эрага чедир 822 чылда Чжоуже халдааннар. Кыдаттар хуннуларның халдаашкынын ойтур шапканының соонда, оларның дугайында 500 чыл иштинде чүү-даа билдинмээн. Бо-ла үеде Чөөн Моолдуң ховуларынга болгаш Забайкалье девискээринге плита хевирлиг чадып салган чевеглер культуразы тургустунган. Овур-хевир талазы-биле ук культураның кижилери моол расаның палеосибирь хевиринге хамаарылгалыг. Бо-ла хевирге хуннуларны, дунхулары болгаш сяньбилерни антропологтар хамаарыштырып турар. Барыын Моолдуң, Алтай болгаш Синьцзяньның хуннуларының овур-хевири европей холумактыг [3],[14].


Хунну күрүне эдер

Кыдат бижимел барымдааларда хуннуларның дугайында медээлер бистиң эрага чедир V век үезинде бижиттинген. Соңгу Кыдаттың сууржу чурттакчы чонунче хуннулар хөй халдап турганының түңнелинде, кыдаттар камгаланыр быжыглалдар тудуп эгелээн. Сөөлүнде оларны Кыдаттың өндүр улуг ханазы кылдыр каттыштырган. Бистиң эрага чедир III-кү векте хуннулар бажында шаньюй – чагырыкчылыг улуг күрүне тургусканының соонда кыдаттарга улуг айыыл тургустунган. Хуннарның күрүнези Моолдуң болгаш Мурнуу Сибирьниң улуг кезээнге, чөөн талада Маньчжуриядан, барыын талада Памирге чедир чаттылган турган.

Хуннулар дыка эки аът мунар болганындан, оларның шерии 300 муң аъттыг ча адыкчыларындан тургустунган турган. Кыдаттың тергелерге даянган шерии оларга удур күженири бергедээн. Өндүр улуг хананы Кыдаттың соңгу талазын хуннулардан камгалаар дээш туттурган, ынчалза-даа бо сорулга база эчизинге четпээн. Кыдаттың баштыңнары, чагырыкчылары хуннуларны хөй белек-селек, акша-төгерик берип тургаш боттарының амыдырал-чуртталгазынга өөредирин кызып, дыка хөй кыдат уктуг кадыннарны хуннуларның хааннарынга кадай кылдыр берип турган.

Бистиң эрага чедир 50 чылда Хунну империязы ийи кезекке чарылган: чөөн хуннулар кыдат хаанның чагыргазын хүлээп алган, а барыын хуннулар Ортаа Азияже кызыттырганнар.

93 чылда Кыдат, сяньби, динлиннер болгаш чешисцтертен (Турфан оазизиниң чурттакчылары) тургустунган каттыжыышкын хуннуларны Их-Баян (Ikh Bayan кит. трад. 稽落山之戰, упр. 稽落山之战, пиньинь: jìluòshān zhī zhàn, палл.: цзилошань чжи чжань) чанында тулчуушкунга чылча шапкан, а 155 чылда сяньби хаан Тяньшихуай хуннуларны тиилээн соонда, хунну чон дөрт аңгы кезекке чарылган: бир кезээ сяньбилер-биле холушкан, өскези Кыдатче көжүп чорупкан, үш дугаары Тарбагатайның болгаш Кара Иртыш Хемниң даглыг аргаларынга болгаш дагларынга арткан; дөрткү кезээ дайылдажып тургаш барыын чүкче углангаш, 158 чылда Волга болгаш Дон хемниң адаккы кезээнге четкен. Оларның ында четкениниң дугайында Дионисий Периегет деп грек географ бижээн [17]. База бир нептерээн бодал-биле алырга, хуннуларның бир кезээ Европага четкен, орук ара олар түрк, чөөн-сармат болгаш угор аймактар-биле холушкаш, Европада гуннар деп адап турары чоннуң тургустунарынга идигни берген [18]. Дайын үезинде барыын чүкче углаашкынныг дезип турган күжү эвээш хуннулар Семиречье болгаш Барыын Сибирьниң девискээрлеринде Юэбань (160-490) деп күрүнени үндезилээн. Э. Паркер болгаш тюрколог А.Дыбо «юэбань» дээрге амгы үеде, а «авар» дээрге шаандагы адалгазы деп санап турарлар [19], [20]. Базырыктар болгаш гуннарның барыын талаже угланганының түңнелинде арттырган истери «Талас шынаазында, Төп Тянь-Шаньда, Ферган болгаш Ташкент оазизинде, Чаткаль шынаазында, Чон-Алаеде тывылган.Оларның материалдыг культуразының чамдык кезектери (ноин-улин хевирде кылган каасталгалар) Приаральениң «тулаа хоорайларында» тывылган, мындыг-ла дөмей чүүлдер барыын Казахстанда база эскертинген. Волганың адакы кезээнде хуннуларның чевеглери тывылганы дыка улуг ужур-уткалыг, оларның чамдыктары бистиң эраның I-II вектеринге хамаарылгалыг, бо барымдаалар гуннарның чөөн Европаже эрте киргенин бадыткап турар. Оларның чамдык долу эвес истери Кавказ болгаш Крымда база тывылган» [21].

Кыдатта Хуннулар эдер

Хань державазының күжү сулараан түңнелинде, ооң хааннары хуннуларны Кыдаттың соңгу кызыгаарларын камгалаарынче киириштирип эгелээннер. Хань империязының буураашкынының соонда Кыдатка «Троецарствие» деп үеде хуннуларның Кыдаттың иштики херектеринче киржилгези күштелип эгелээн. 304 чылда мурнуу хуннуларның Лю Юань деп дайынчы баштыңы бодун бүгү хунну федераттарның болгаш Соңгу Хань күрүнениң баштыңы кылдыр чарлаан. Ындыг эрге аңаа Кыдаттың хань императорларындан хан дамчып (кыс, ава таладан) келген. 329 чылда Лю Юаньның династиязының чагыргазын өске Ши Лэ деп аттыг чагырыкчы дүжүрген. IV-V вектерде мурнуу хуннулар Соңгу Кыдаттың девискээринге дараазында күрүнелерни тургускан:

  • -Соңгу Хань (304-318);
  • -Баштайгы Чжао (318-329; чамдыкта Соңгу Хань-биле Хань Чжао деп чаңгыс күрүне бооп каттыжар);
  • -Орай Чжао (319-351);
  • -Соңгу Лян азы Хэси (397-439);
  • -Ся (407-431).

Чаңгыс аай эвес, быдаргай хуннуларның Кыдатче халдаашкыннары IV –кү векке чедир уламчылап турган, ооң соонда V-ки векте кыдат барымдааларда олар демдеглеттинмээн.

Күрүнезиниң тургузуу эдер

Шаньюй

24 өгбе төлээлекчилерниң эң кол кижизин хуннулар Шаньюй (өндүр улуг) деп адаар турган. Эгезинде шаньюйну төлээлекчилер чөвүлелинге соңгуур турган, ынчалза-даа Модэ хаан шаньюйларның ук-ызыгуурун (династияны) үндезилээн. Оларны соңгуур чаңчыл чаа билдингир, адын бижээн шаньюйга эрге-чагырганы дамчыдып турда күүседир дүрүм кылдыр анаа арткан.

Хунну төрел-аймактар эдер

Шаньюйларның төрел-бөлүүн Си Люань-ди деп адаар турган. Хуннулар Хуянь, Лянь, Сюйбу деп үш алдарлыг аймактарлыг. Гумилёвтуң бодалы-биле, 藍 «лань» (көк-ногаан) деп аймак кыдат Шун Вэй деп тажыдан укталган. Шаньюй бодунга кадын кылдыр уругларны чүгле ол аймактардан алыр турган. Күрүнеде эң кол болгаш бедик эргелиг дужаалдар база-ла бо аймактың кижилеринге үлеттинер, чижээлээрге, Сюйбулар ук-ызыгуур шииткекчилер чораан. Өске аймактар боттары өгбе төлээлерлиг турган, олар боттары шериглерлиг.

Хуннуларның эрге-дужаалдары эдер

Кыдат барымдааларда хуннулар дыка хөй нарын эрге-дужаалдарлыг турган деп бижип турар. Бедик дужаалдар «чөөн» - улуг болгаш «барыын» - бичии деп аңгыланып турган. Бедик дужаалдыг даргалар шупту шаньюйнуң төрелдери турган:

  • Чжуки-ноян: Чөөн Чжуки-ноян — дүжүлгениң салгакчызы
  • Лули-ноян
  • Өндүр баштыңчы
  • Өндүр Дуюй
  • Өндүр Данху

Анаа дүжүметтерни «гудухоу» деп адаар. Ук-ызыгуур салгааннарның дужаалдары шаньюйдан хамаарышпас турган.

Эрге, хоойлу-дүрүм эдер

Хуннуларның эргези, хоойлу-дүрүмү чаңчылдарга даянган турган. Суд 10 хонук иштинде уламчылааш, доостур. Халдаашкын болгаш оор чорук дээш амы-тынын чок кылыр, өске кеземчелер база турган. Дайынчы кем-херек үүлгедиишкиннери дээш Мөдэ амы-тынын чок кылыр турган. Эрте-бурунгу патриархалдыг кулданыышкын турган, кулдарны садып азы өреленгеш кул апаар деп чүүлдер оларда хайгаараттынмаан.


Экономиказы эдер

Козловтуң ноин-улун базырыктарындан тывыштары (хөй кезиинде пөстер, амгы үеде Эрмитаж музейинде шыгжаттынып турар) Кыдат, Иран, Византиядан укталган, бо барымдаа хуннуларның садыг-саарылга талазы-биле сайзыралының делгемин көргүзүп турар.


Дайынчы херээ эдер

Хунну кижи бүрүзү дайынчы турган. Хуннуларның шерии төрел-аймак бөлүктерден тургустунар. Оларның шерии 24 ваньци (темник) деп аттыг он муң кижиден тургустунган отрядты башкарар дайынчы баштыңнарлыг турган. Кыдаттар хуннуларның шериин 300000 санныг аъттыг шериг, хөй кезии аъттыг ча адыкчылары кылдыр санап турган. Бо сан дыка хөй кыдат барымдааларда ышкаш улгаттырган бооп болур. Хуннулар былдамыштаар, дайзынын шыладыр аргалар кылып дайылдажыр чораан. Хуннулар флангыдан кужактаар, мегелеп аткаарлаары болгаш кедег тургузар аргаларны ажыглап турган. Тулчуушкун үезинде хавырган, туткан чүүлдери шупту дайынчының өнчүзү апаар. Дистанция тудуп дайылдажыр херекселдер (ча, октар) болгаш камгаланыр дериг херекселдер көшкүн хуннарның кол чүүлдери турган. Чоок тулчуушкуннарда хуннулар селемелер болгаш чолдак копьеларны ажыглап турган. Оон өске бижектерни болгаш палаштарны ажыглаар. Демирден кылган пластиналарлыг камгаланыр хепти ажыглап турганнар.

Албан эдер

Хуннулар Лаошань-шаньюйга чедир өске шаньюйларга үндүрүг төлевейн чораан. Шаньюй бодунуң чагыргазында турар чоннардан үндүрүг алыр: дунхулар аъттар болгаш кештер бээр, Туркестанның оазистери – чер ажыл-агыйының дүжүдүн, тангуттар демир, соңгу аймактар үнелиг дүктер бээр турган. Кыдаттар чамдыкта торгу болгаш оон-даа өске бай-шинчи чуртталганың херекселдерин чорудуп турган. Халдаашкыннардан эт-сеп болгаш чагырга адаанда турар чоннардан чыгган албан шаньюйнуң казназынче үргүлчү кирбес турган. Хуннуларның талазынче саттынган евнух Юе Лаошань-шаньюйну чоннарны мал-маган болгаш өнчү-хөреңгизиниң деңнелинден үндүрүг төлээр кылдыр тускай номну ажыдарын сүмелээн. Ооң соонда шаньюй «Дээр болгаш черден төрүттүнген, хүн болгаш ай-биле салдынган, өндүр бедик Шаньюй» деп титулду алган. Шаньюйларның эрге-чагыргазы улуг авторитеттиг турган-даа бол, хуннулар боттарының хосталгазын чидиргени анаа эвес. Хунну ниитилелге бай-шыдалдың үези келзе-даа, чаңчылдарның деңнели баткан.

Этниктиг хамаарылгазы (ук-дөзү, тывылганы) эдер

Густав Рамстетд хуннуларның дылын түрк дылдарның моол дылдардан чаа-ла аңгыланып турган үеге хамаарыштырып турар, ынчалза-даа амгы үеде бо теория эргижирээн, чүге дизе алтай дылдарның аңгылажыышкыны оон-даа эрте-бурунгу үеге хамааржып турар [24].

«Сюнну» (хунну) деп ат дыка үр үе иштинде Цзинь (265—420), Вэй (220—266) болгаш Соңгу, Мурнуу династияларның (420—589) соонда соңгу көшкүн чоннарның ниити адаар ады кылдыр ажыглаттынып турган[25]. «Лянның төөгүзү» («Жужаннарның летопизи» деп кезекте) мынча деп бижээн: «Вэй болгаш Цзинь үезинде сюннулар чүс-чүс болгаш муң-муң аңгы аймактарга чарлып турган, аймак бүрүзү боду аттыг», бо чүүлдү барымдаа деп санап болур[25]. Бо-ла бижимел барымдааның «Летопись всех восточных варваров») деп кезээнде жужаннарны «сюннуларның салгалдары» болгаш “өске сюннулар” деп адап турар [25]. «История династии Вэй» деп номнуң «Летописи гаоцзюй» деп кезээнде гаоцзюй деп чонну «сюннуларны4 чээннери», «История Чжоу»-да «Летописи тюрков» деп кезекте ашиннерни «өске сюннулар» деп адап турар[25]».

Моол теория эдер

Хуннуларның моол дылдыы дээрге оларның тывылганының дугайында эң эрги теория. XVIII векте П. С. Паллас бо теорияны үдүрген, XIX векте Рашпунцаг[en][27], В. Бергман, И. Шмидт, Г. Н. Потанин, К. Ф. Нейман, Х. Хоуорс[en], А. Терри, Н. Я. Бичурин болгаш өскелер бо теорияны сайзыраткан. Хуннуларның моолдардан тывылганын А. Лувсандэндэв, Б. Ренчин, Б. Мункачи камгалап турганнар[28]. Бо-ла бодалды А. П. Окладников, Н. Н. Диков, Г. Н. Румянцев, М. В. Воробьёв, Б. Б. Дашибалов болгаш оон-даа өске Россияның эртемденнери база үлежип турар.

Бо теорияның талалакчылары «хунну» деп сөстү моол «хүн» (кижи) деп бодалга үндезилеп турар. 2011 чылда Моол күрүне 2220 харлаан юбилейин эрттирген [29][30]. Плита кылдыр чадып салган чевеглерлиг культураны хуннуларга болгаш моолдарың өгбелеринге хамаарыштырып турар [31]. «Книге Сун» деп номда «жужаннарның өске бир ады „татар“азы „тартар“ деп хуннуларның бир аймаа бооп турар»[32]. Хунну күрүнениң сайзыралы чидип, баксыраанының соонда 100 000 өг-бүле (500 000 хире кижи) сяньбилер апарган. Олар соңгу хуннуларның чурттакчыларының хөй кезии [33].

Н. Я. Бичуринниң бодалы-биле,моолдар Хунну болгаш Дун-хуларның адаанга турган. Хуннуларны ол моолдарның эрте-бурунгу ады-биле адап турар. Бичурин мынча деп бижип турар: «Хуньюй, Хяньюнь болгаш Хунну чаңгыс-ла чоннуң үш аңгы ады, амгы үеде ол моол деп ат кылдыр билдингир. Хунну, дунху, гунны, сяньби, жужане, тугю деп аттар ооң бодалы-биле, моол аймактар. Тугю бажыңын ол Хуннуларның Ашина деп шолалыг адыры кылдыр санап турар. Кыдат хроникаларда «тукюе» 突厥 деп чонну ол моол дулга деп аттыг турган деп санап турар: «Тугю деп бажың моолдап Дулга [Тукюе] деп адаттынып турар. Барыын Европаның ориенталист шинчилекчилери кыдат төөгүнү ажыр көргеш, тугюнуң түрк деп сөс-биле дөмейин көргеш,дулга деп ат-биле билдингир моолдар түрктер турган, дулгас бажыңның өгбелери болза, хуннулардан үнген, а хуннулар түрктер турган деп бижээннер. Ол эртемденнерниң моолдарны түрк чоннар-биле каттыштырганы Ортаа Азияга чурттап чораан мол аймактар дугайында шын эвес бодалдарга чедирген». Эрте-бурунгу түрктер болгаш моол аймактарның каттыштырып турарын көргеш, Бичурин Түрк каганаттың баштыңчы калнын моол дылдыг деп түңнел кылган[34]. Ашина деп баштыңнарның моол дылдын өске эртемденнер база деткип турган. Л. Н. Гумилёвтуң бодалы-биле, «Ашин төөгүнүң бажынче үнүп турда, ооң шупту кежигүннеринге аймактар аразында харылзажыр дыл билдингир турган, ол дээрге эрги моол дыл»[35]. Н.В. Абаев база сяньби тогоннар болгаш тугюларның разында харылзааны бодунуң ажылында бижип турар[36].

Чингис хаанның Чан-чунь деп даос ламаже чоруткан чагаазында «...Бистиң Модэ шаньюйнуң үезинде» деп сөстер таваржып турар [37].

Хуннуларның болгаш моолдарның ортаа болгаш амгы үениң культурлуг талалары дөмейлежип турар, оларның аразында харылзаа бар, чижээлээрге, таңмалар, терге кырында өглер, узун ырылар.[38][39].

Моол чоннарда хүн болгаш ай чураан хуннуларның күрүне демдээ (герб) база арткан (Моолдуң тугу, Моолдуң Герби, Соёмбо, Бурятияның тугу, Моолдуң чоннуң мурнуу партиязының тугу )[40][41]. Өске чоннарда ындыг герб таварышпайн турар.

Түрк теория эдер

Амгы үеде түрк теория делегей чергелиг эртемденнер бөлүглелинде база бир нептерээн, хөйге билдингир теория. Хуннуларның түрктерден укталган деп теориязының талалакчыларынче Э. Паркер, Жан-Пьер Абель-Ремюза, Ю. Клапорт, Г. Рамстедт, Аннемари фон Габайн, О. Прицак болгаш өскелер-даа кирип турар[42].

Кыдат барымдааларда түрктер хуннуларның салгакчылары деп бодал күштүг. Политиктиг эвес, а этниктиг салгал дамчыырын айтыр дээш бижээни чөп. Юэбань дугайында секцияда Бэйшиде цзюанның Си Юй (“Барыын кыдыг чер”) дугайында Юэбаньнар соңгу хуннулар кылдыр адаттынган, оларның дылы гаоцзюйларга, а ол дээрге түрктерге дөмей (Бэйши, цзюань 97). “Гаоцзюйлар ооң мурнунда кызыл Дилер турган, оларның чугаазы сюннуларга дөмей, бичии-ле ылгалдыг” ( цзюань 98). “Телелер сюннуларның салгалдары” (цзюань 99). “Барыын хөлдүң оң талазында чурттап чораан түрктер дээрге сюннуларның бир адыры” (база-ла ында). Таншуда хуннуларның түрктерден укталганының дугайында база бижиттинген (Таншу, цзюань 215а). Уйгурлар база хуннулардан укталган аймак деп демдеглеттинген (цзюань 217а)[43].

VI-гы вектиң ортузунда хуннуларның салгалдары Түрк Каганадын үндезилээш, боттарын «дээр уктуг түрктер» деп адап эгелээн.

Тюркюттарның болгаш хуннуларның чаңчылдарынның дөмейин төөгүчүлер демдеглезе-даа, хуннуларның дылы кандыг турганының дугайында айтырыг ажык хевээр арткан. Хуннуларның дылы түрк турган деп бодал нептереңгей-даа бол, оларның дылында иран үлегерлеп алыышкыннар хөй [44]. А. Дыбонуң «Лингвистические контакты ранних тюрков» (ч.1, 2007) деп номунда хуннуларның түрктерге хамаарылгазын долузу-биле бижээн. Чамдык эртемденнер (Б. А. Серебреников) хуннуларның дылының эдилекчизин чуваш (булгар) дыл деп санап турар. Чуваш дылда «хун» деп дазылдыг сөстер хөй: хунаща — каты, хунама — кат-ие, хунать — көвүдээр. Хуннулар булгарлар ышкаш хүнге чүдүүр турган деп билдингир. Чуваш болгаш дыка хөй түрк дылдарда хүн чырып эвес, а көрүп турар.

Чөөн-иран теория эдер

Хунну дылдың иран (сака) азы енисей (Пуллиблэнк) дылдарга чоогунуң дугайында даап бодаашкыннар база турган.

Г. Бейли[45], Я. Харматта[46] болгаш Г. Янковски[47] хунну сөстерни сактарның этимологиязындан үндүрүп турар. Харматта-биле алырга, хуннуларның хөй кезии чөөн ираннарның сактарга чоок диалектизинге чугаалажып турган.

Иран сөстерниң чижектери эдер

  • Амгы кыд. шаньюй, бурун-кыд. *tān-wa — пратюрк. *darxan (сөөлүнде орхон.-тюрк. tarqan) иран дылдан (в согдийском trγ’n, «титул»[48]).
  • –Кыд. *γāt-tə:j («шаньюйнуң кадайы») — пратюрк. *xatun согдий дылдан *xuten[49].
  • -Кыд. *ţoŋh («сүт, кумыс») — праиран. *dauγ-na («чаңгыс саалданың сүдү»)
  • -Кыд. *bjəś şa («дыргак») — праиран. *paś-деп дазылдан («дыраар»)

Енисей теория эдер

Хуннуларның дылы енисей дылдарның бөлүүнге хамаарыштырар теорияны Пуллиблэнк (англ. Edwin G. Pulleyblank)[50] болгаш Александр Вовин камгалап турганнар [51].

Изолят - дыл эдер

Г. Дёрфер дылдарның дөмейиниң дугайында даап бодаашкыннарны шуут шын эвес деп бодап турар [52][53].

Кыдат миф эдер

Кыдат историографияда Кыдаттың чанынга кожа чурттап чораан шупту чоннар кыдаттардан укталган деп бижиттинген. Хуннулар кыдат эмигрантыларның болгаш ховуда чурттап чоруур көшкүн амыдыралдыг аймактарның каттышканындан тывылган деп бижип турар. Кыдат барымдаалардан алырга, хуннуларның тыптып келгени тоолчургу Ся деп династияның тывылганы болгаш эрте-бурунгу хуньюй деп аймактар-биле холбашкан. Бистиң эрага чедир III дугаар векте кыдаттарның баштыңы шору тоолчургу Хуан-ди император турган. Кыдат мифтерни алыр болза, бистиң эрага чедир 1764 чылда Кыдатка Ся деп династия чылча шаптырган. Ся Цзе деп сөөлгү императорнуң оглу Шун Вэй (淳維) соңгчу чүкче хөй ара-албатызы-биле дескен. Гобиниң мурнуу кыдыкы черинге олар хуньюй (сюньюй) деп чоннарга таварышкаш, чоорту олар-биле холушкан [3]. Хяньюнь (сяньюнь) деп аймактарның дугайында бир дугаар бижимелдер бистиң эрага IX дугаар векке хамааржыр.

Генетика эдер

2000 чылда Соңгу-Чөөн Моолдуң Дуурлинг Нарз деп черге хуннуларның элитазынга хамааржыр эр кижилерниң тывылган үш скелединиң генетиктиг анализи бир эр кижи митохондриялыг U2e1 гаплогруппаның болгаш Y-хромосомалыг R1a1 гаплогруппалыг, ийиги эр - D4 митохондриялыг галогруппаның болгаш Y-хромосомалыг С2 гаплогруппага, кыс кижи юаза митохондриялыг D4 гаплогруппага хамааржыр болган [54] Соңгу Кыдаттың Пэнъян деп черден каскан алды көшкүн чоннарның кижилеринге үш митохондриялыг C, D4 болгаш M10 гаплогруппалар, а арткан дөрт эр кижилер Y-хромосомалыг Q-M242 (шупту Q1a1-M120) гаплогруппалар болган [55][56].

Хуннуларның бижии эдер

Хунну бижик турган деп дорт барымдаалар чок, ынчалза-даа кыдат хроникаларда бижээн чамдык медээлер бижик турган деп айтып болур.

Хунну эдер

  • Гунн танрикут
  • Оргойтон — ноян базырыктарлыг хунну үезиниң чевээ
  • Ильмовая падь — хунну ноян уктугларның чевээ
  • Дырестуйский Култук — хунну үениң вевээ
  • Баян-Ундэр — хунну хоорай
  • Кяхтинский краеведческий музей
  • Хун

Тайылбырлар эдер

↑ Юсупова Т. И. Случайности и закономерности в археологических открытиях: Монголо-Тибетская экспедиция П. К. Козлова и раскопки Ноин-Улы // Вопросы истории естествознания и техники. 2010. № 4. С. 26-67. ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 Бембеев Е. В., Команджаев А. Н. Происхождение хунну в свете данных археологии, антропологии и анализа письменных источников. cyberleninka.ru. Дата обращения 5 декабря 2018. ↑ Сыма Цянь — Исторические записки. Том 1. unotices.com. Дата обращения 16 декабря 2018. ↑ Перейти обратно:1 2 Гомбожапов А. Д. Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева. — IMBT, 2009. — 330 с. — ISBN 9785792503335. ↑ Li, Feng (2006). Landscape And Power In Early China. Cambridge University Press. Pages 343-346. ↑ Фань Вэнь-лань. Древняя история Китая. — Рипол Классик, 2013. — 300 с. — ISBN 9785458243278. ↑ Таскин В. С. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам) / Думан Л.И. — Москва: Наука, 1968. — 177 с. ↑ Минаев С. С. Исследование Ван Говэя о ранней истории сюнну // Академическое востоковедение в России и странах ближнего зарубежья (2007–2015): Археология, история, культура. — 2015. — С. 390—394. ↑ Думан Л. И, Воробьёв М. В. Л.Н. Гумилёв. Хунну. Срединная Азия в древние времена (Народы Азии и Африки, №3, 1962). kronk.spb.ru. Дата обращения 9 декабря 2018. ↑ Wang Guowei, "Guantang Jilin" (觀堂集林, Wang Guowei collection of works), Ch. 2, Ch. 13. ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — 248 с. ↑ Гумилёв Л.Н. Хунны в Азии и Европе. gumilevica.kulichki.net. Дата обращения 5 декабря 2018. ↑ Kim, Kijeong; Brenner, Charles H.; Mair, Victor H.; Lee, Kwang-Ho; Kim, Jae-Hyun; Gelegdorj, Eregzen; Batbold, Natsag; Song, Yi-Chung; Yun, Hyeung-Won; Chang, Eun-Jeong; Lkhagvasuren, Gavaachimed; Bazarragchaa, Munkhtsetseg; Park, Ae-Ja; Lim, Inja; Hong, Yun-Pyo; Kim, Wonyong; Chung, Sang-In; Kim, Dae-Jin; Chung, Yoon-Hee; Kim, Sung-Su; Lee, Won-Bok; Kim, Kyung-Yong. A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia (англ.) // American Journal of Physical Anthropology (англ.)русск. : journal. — 2010. — Vol. 142, no. 3. — P. 429—440. — ISSN 0002-9483. — DOI:10.1002/ajpa.21242. — PMID 20091844. ↑ Claudio Cioffi-Revilla, J. Daniel Rogers, Steven P. Wilcox, & Jai Alterman, "Computing the Steppes: Data Analysis for Agent-Based Modeling of Polities in Inner Asia", Proceedings of the 104th Annual Meeting of the Amer. Pol. Sci. Assoc., Boston, Massachusetts, p. 8 August 28–31, (2008) ↑ Peter Turchin, Thomas D. Hall and Jonathan M. Adams, «East-West Orientation of Historical Empires and Modern States», Journal of World-Systems Research Vol. 12 (no. 2), pp. 219—229 (2006), p. 222 ↑ Гумилёв Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия. — М. 1990. ↑ Россия. Полный энциклопедический иллюстрированный справочник. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. — С. 7. — 416 с. ↑ Parker E. Thousand Years of the Tartars. — Shanghai, 1895. — P. 168. ↑ А. В. Дыбо «Лингвистические контакты ранних тюрков», 2007 г. ↑ Мерперт Н. Я. [рец. на:] (недоступная ссылка) E.A. THOMPSON, A History of Attila and the Huns, Oxf., 1948, 228 стр. Вестник древней истории. 1953, № 2. (недоступная ссылка) ↑ Империя хунну: найти ветер в поле. Екатерина Пустолякова. // Наука в Сибири. Издание Сибирского отделения Российской Академии наук. 11 декабря 2012 г. ↑ Ramstedt M. G. S. Uber der Ursprung der Turkischen Sprache. Helsinki, 1937, 81-91 ↑ Тюркские языки. (Серия «Языки мира»). М., 1997. С.8 ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 Исследование проблем истории и этнической идентичности гуннов в китайской историографии ↑ «Тамги монгольских Великих Ханов и ханов государств Монгольской империи» П.Петров ↑ Rashpunstag (1776) «Хрустальные четки» ↑ Ts. Baasansuren «The scholar who showed the true Mongolia to the world», Summer 2010 vol.6 (14) Mongolica, pp.40 ↑ Competition for historical plays ↑ President.Mn (недоступная ссылка). Дата обращения 11 февраля 2015. Архивировано11 февраля 2015 года. ↑ Tumen D., "Anthropology of Archaeological Populations from Northeast Asia [1] page 25,27 ↑ Книга Сун, глава "Жоужань, стр. 39 ↑ Ц. Доржсурен «Северный Хунну» 1961, Улан-Батор ↑ Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Москва-Ленинград: Академия наук СССР, 1950. ↑ Гумилёв Л.Н. Древние тюрки. II. Предки. gumilevica.kulichki.net. Дата обращения 20 ноября 2018. ↑ Абаев Н.В. Цивилизационная геополитика и этнокультурные традиции народов Центральной Азии и Алтай-Байкальского региона. Дата обращения 15 декабря 2018. ↑ Х.Ховорс (1880) «История монголов IX—XIX вв.» ↑ Н.Сэр-Оджав, Древняя история Монголии. 1977 ↑ Mongolian traditional folk song UNESCO.org ↑ Xiongnu Burials at the Periphery (недоступная ссылка) ↑ Xiongnu Archaeology Enters a New Century ↑ Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. Central Asiatic Journal, 5: 27–34. ↑ Уильям Самолин. Hsiung-nu, Hun, Turk. — Central Asiatic Journal, 3.2, 1957. — С. 149-150. ↑ Публичные лекции. Аннa Дыбо ↑ Harold. W. Bailey, Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts, VII, Cambridge, 1985, pp. 25-41 ↑ J. Harmatta, «Conclusion», History of Civilizations of Central Asia By Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Bosworth Published by Motilal Banarsidass Publ., 1999. Volume 2: pg 488 ↑ Henryk Jankowski, Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Published by Brill, 2006. pg 27 ↑ Гипотеза Э. Пуллиблэнка (в части связи с тюркским словом) и В. И. Абаева (в части связи с согдийским словом): Дыбо 2007, С. 118-119. ↑ родственные иранские слова см.: Расторгуева В. С., Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков. Т. 3. М., 2007. С. 426 ↑ Pulleyblank E. G. The Consonantal System of Old Chinese. // Asia Major. 9, pt. 1. Leipzig, 1962. Приложение: «The Hsiung-nu language». P.239-265; рус. пер.: Зарубежная тюркология. Вып.1. М., 1986. ↑ Vovin, Alexander. Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? // Central Asiatic Journal 44/1 (2000), pp. 87-104. ↑ Дёрфер Г. О языке гуннов. // Зарубежная тюркология. Вып.1. Древние тюркские языки и литературы. М., 1986. С.71-134. ↑ Nicola Di Cosmo, «Ancient China and Its Enemies». Published by Cambridge University Press, 2004. pg 164:"Bailey on the other hand, viewed the Xiongnu as Iranian speakers, while Doerfer denied the possibility of a relationship between the Xiongnu language and any other known language and rejected in the strongest terms any connection with Turkish or Mongolian" ↑ A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia ↑ Ancient DNA from nomads in 2500-year-old archeological sites of Pengyang, Ningxia, China. Journal of Human Genetics, Feb 2010 ↑ All 4 was analyzed as Q1a1a1-M120. Lihongjie, Y-Chromosome Genetic Diversity of the Ancient North Chinese populations, Jilin University-China (2012) Литература Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов. Л., ЛГУ. 1951. 256 с. Гумилёв Л. Н. «История народа хунну» Гумилёв Л. Н. «Хунны в Китае» Дробышев Ю. И. Природопользование и восприятие природы у хунну // Восток. — 2005. — № 1. — С. 44-55. Ивик О., Ключников В. Сюнну, предки гуннов, создатели первой степной империи. — М., Ломоносовъ, 2014. Иностранцев К. А. Хунну и Гунны (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). Л., 1926. 152+4 с. (Второе дополненное издание.) Ковалёв А. А. Происхождение хунну согласно данным истории и археологии. // Европа — Азия: Проблемы этнокультурных контактов. К 300-летию Санкт-Петербурга. СПб: 2002. С. 150—194. Коновалов П. Б. Хунну в Забайкалье (погребальные памятники). — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1976. 248 с. Крадин Н. Н. Империя Хунну. Владивосток: Дальнаука, 1996. 164 с. 2-е изд. перераб. и доп. М.: Логос, 2001/2002. 312 с. Материалы по истории кочевых народов в Китае III—V вв. Вып. 1. Сюнну. М., 1989. 288 с. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). [ Выпуск 1.] М., 1968. 178 с. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Выпуск 2. М., 1973. 168 с. Миняев С. С. Сюнну // Исчезнувшие народы. М., 1988 Миняев С. С. Азиатские аспекты «гуннской проблемы» // Археология и этнография Южной Сибири. Барнаул. 1990 Полосьмак Н. В., Богданов Е. С., Цэвээндорж Д. Двадцатый ноин-улинский курган. Новосибирск, ИНФОЛИО. 2011. 184 с. Руденко С. И. Культура хуннов и Ноинулинские курганы. М.-Л., 1962. 206 с. Хунну: археология, происхождение культуры, этническая история. Улан-Удэ, 2011.

Шөлүглер эдер

Хунну деп Annales библиотеказында үлеш

  1. Тенишев Э. Р. Гуннов язык. // Языки мира: Тюркские языки. — М., 1997. — С. 52—53.
  2. 2,0 2,1 Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов. — Майык:Л.: ЛГУ. 1951. — 256 с. https://archive.is/20130407011054/kronk.narod.ru/library/bernshtam-an-1951-11.htm
  3. Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. — СПб.: 2005. — 346 с.
  4. Menges, Karl Heinrich (1995). The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-03533-0.
  5. Гунны в БСЭ
  6. Лев Николаевич Гумилев. История народа хунну.