Шак куржаа: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Эдилгениң тайылбыры чок
Эдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 20:
<br />
=== Ортумак хүн ===
[[File:Шак куржаглары.png|thumb|500px|Шак куржагларының картазы]]
Амыдыралга ажыглаар эптиг хүн үези хемчээр чаа-чаа аргаларны астрономнар дилеп тыпканнар. Хүн үезин хемчээри-биле херек кырында Хүннүң орнунга “ортумак хүннү” киирерин сүмелээннер. “Ортумак хүннү” Дээр экватор-биле барыын чүктен чөөн чүкче углуг шимчээр кылдыр хүлээп алган. Хонуктуң дургузунда “ортумак хүннүң” дорт үнүүшкүнүн санап болур. Ону тыварда 30 градусту чылдың иштинде 365,2422 хонуктарга үлептер. Үнүп келир онаашкын 0,98564 градуска дең, азы дорт үнүүшкүннүң үезиниң ылгалы 3 минута 56,55 секундага дең.
<br />
Одуруг 26 ⟶ 27:
Ол үеде “ортумак хүннүң” ак булуңу 0 шак 0 минутага болгаш 0 секундага дең. “Ортумак хүннүң” дараалашкак үстүкү кульминациялары эртер үени ортумак хүн хонуу дээр. Ортумак хүн хонуунуң уламчылаары шуут доктаамал. Оларны дең кезектерге үлеп болур. Ортумак хүн шагы – хонукту 24 дең кезекке үлээш, ооң бир кезиин алганынга дең. Ортумак шак – 60 ортумак минуталарга, ортумак минута – 60 ортумак секундаларга чарлыр. Үе хемчээр херекселди шак дээр. Олар янзы-бүрү хевирлерлиг болгулаар.
<br />
Ортумак хүн хонуунуң эгези кылдыр дүн ортузун санаар. Тус-тус черлерге үе саналгазын чүгле ол черлерге дүүштүр чорудар болза, ынчан ук черлерниң географтыг долготазы бот-боттарындан ылгалып турар ужурунда, ол черлерге үелер база аңгы-аңгы болу бээр. Ынчангаш ындыг таарымча чок чорукту болдурбазы-биле үени куржаглап (пояс) санаар кылдыр хүлээп алган. [[File:Шак куржаглары.png|thumb|500px|Шак куржагларының картазы]]
<br />
Чер бөмбүрзээниң кырын меридианнар-биле 24 куржагларга чарган, оларның аразы бот-боттарынан 15º азы бир шакка ыраттынган. Ынчангаш куржагларның кыдыында турар черлерниң тус шагы куржагның ортузундан чартык шак ылгалдыг. Баштайгы куржагның ортузунда меридианны тик меридиан деп адаар болгаш ол гринвичини таварып эрткен. Оон дараазында чөөн талаже куржагларны бирээ, ийи, үш дээш, оон-даа ыңай ынчаар санап чоруй баар.