Интернационалдыг хемчеглер системазы: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Agilight (чугаа | үлүг)
Имнер: Хол-биле ойталаары редактор вики-текста 2017
Karak-Kyzyl (чугаа | үлүг)
Эдилгениң тайылбыры чок
 
Одуруг 1:
'''Интернационалдыг хемчеглер системазы, ИС''' ''(интернатсионаалдыгинтернационаалдыг хемчеглер систээмазы)'' — физиктиг хемчээлдер системазы, метриктиг системаның амгы шагның хевири. Хүн бүрү чуртталгада база эртем болгаш техникада эң-не делгем ажыглаттынап турар система. Делегейниң хөй кезии чурттарда интернационалдыг система кол хемчээлдер системазы кылдыр хүлээттинген.
 
== Төөгү ==
ИС [[Франция|француз]] эртемденниң чогааткан Метриктиг хемчеглер системазының сайзыраашкыны болуп турар. Шак ол системаның киирериниң бертинде хемчеглер бот боттарындан хамаарылга чокка шилиттинип турган. Ынчангаш бир хемчегден өске хемчегче санаашкын берге турган. Ол аразында ангыаңгы-ангыаңгы черлерге ангыаңгы хемчеглер ажыглаттынып турган.
 
1790 чылдарның эгезинде ФранциязгаФранцияга метр биле килограммның түр эталоннары бүдүрттүнген. Оларның копиялары Америкаже чоргустунганчоргусттунган, ынчалза-даа хеме британ каперлерге алыскаш, Америкаже четпейн барган.
 
1799 чылда узуннуң эге хемчээнге (метрге) болгаш массаның эге хемчээнге (килге) ийи эталон бүдүрттүнген.
Одуруг 10:
1832 чылда немец математик Карл Гаусс хемчеглер системазының тургузарының үндезиннерин болбаазыраткаш чаа система чогааткан. Кол физиктиг хемчээлдер кылдыр узунну, массаны, үени; эге хемчеглер кылдыр миллиметрни, миллиграммны, секунданы хүлээп алган.
 
1874 чылда ийи британ физик Джеймс Максвелл биле Уильям Томпсон үш эге хемчегге сантиметрге, граммга, секундага үндезилеттинген СГС дээр системаны бараалгааннарбараалгатканнар.
 
1875 чылда 17 чурттарның төлээлекчилери-биле (оларның аразында Россия, Германия, Америка, Франция, Италия) Хемчээлдер болгаш деңзилерниң Генералдыг конференциязының чыыжы көрдүнген. Метр биле килограммны болбаазырадырының талазы-биле ажылдар эгелээн.
Одуруг 16:
1899 чылда МКС дээр метрге, килограммга болгаш секундага үндезилеттинген система үнген (ол хемчеглер практиктиг ажыглаашкынга эптиг деп үнелеттинген).
 
1954 чылда чаа хемчеглер немешкен: метр, килограмм, секундадан ангыдааңгыда '''ампер, Кельвин, кандела''' база бар апарган.
 
1971 чылда 14-кү Генералдыг конференция кол хемчеглерниң аразынче ''бүдүмелдиң саныныңсанын'' хемчээн ('''мольду''') немээн.
 
== ИС-тиң хемчеглери ==
Одуруг 88:
 
=== Укталган хемчеглер ===
Укталган хемчеглер кол хемчеглерден математиктиг операциялар (көвүдедир, үлээр) дузазы-биле илереттинер. Чамдык хемчеглерге эптиг болур кылдыр ангыаңгы аттар бердинген. Чижээ, кандыг-бир телонуң ''дүргени'' болза ооң ''оруунуң'' кайы хире ''үе'' иштинде эрткени болгаш, ''оруктуң'' ''үеден'' хамаарылгазы болур — м/с (секундада метр).
 
== ИС-че кирбейн турар хемчеглер ==
Ук системага хамаарышпайн турар хемчеглерни Хемчеглер болгаш деңзилерниң Генералдыг конференциязының шиитпири-биле ИС биле каттайкатай ажыглаары чөптүг.
{| class="wikitable"
! rowspan="2" |Хемчег
Одуруг 251:
|}
 
'''Үлемик хемчег''' — кандыг-бир физиктиг хемчээлдиң эге хемчээнден 10 кашкы-бир чадада каттапкатап эвээш хемчег (10<sup>n</sup> чадада, n — бүдүн казыырлыг сан).
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! rowspan="2" |Ончук көвүдедикчи