Марс: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Agilight (чугаа | үлүг)
Эдилгениң тайылбыры чок
Эдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 1:
[[File:Mars.jpg|thumb|Марс планета|right]]
[[Планета|Планета]] '''Марс''' -— [[Хүн система|Хүн системазының]] дөрткү планетазы.
 
Кежээ азы дүне ол дээрге бүлүртүң кызыл сылдыс ышкаш көстүп кээр.
 
== Марс [[Хүн системазы|Хүн системазында]] ==
 
[[Хүн (сылдыс)|Хүнден]] санаарга Марс дөрт дугаар планета бооп турар. Ол база Черге дөмейлешкек планетаның бирээзи-дир. От-көс, өрт-чалбыыш өңү дег кызыл-сарыг бооп көстүр, эрте-бурун шагда римчилерге чаа-дайын бурганының ады-биле Марс деп адаттыра берген. Аңгыр ышкаш кызыл-сарыг өңнүг боорга, тывалар ону Аңгырак деп адап чораан. Марс Хүнден 227,7 миллион километр ырак. Хүннү 687 дүн-хүн иштинде бир долганыр. Октаргай делгеминде Черге эң чоок телолар [[Ай|Ай]], [[Венера|Венера]] болгаш Марс. Чер биле Марс чаңгыс углуг Хүннү долганыр болганда, 2 чыл 50 дүн-хүн болгаш-ла, дужаажып эртип турарлар, оларның дужаажып эртерин противостояние дээр. Планеталарның Хүннү долганыр орбиталары төп-төгерик эвес, эллипс (чөлбең) хевирлиг. Ынчангаш оларның аразы чамдыкта аажок чоокшулажып келгилээр. Марс биле Черниң эң-не чоокшулажып келир дужаашкынын улуг противостояние дээр. Ол үеде оларның аразы 55 миллион километр чедир чоокшулаар. Ындыг таварылгалар 15 - 17 чыл болгаш-ла катаптаар. Ынчан Марсты өөренип, хайгаараары кончуг эптиг.
 
Одуруг 11 ⟶ 10:
Эртемденнер Марсты шагдан тура улуг сонуургал-биле шинчилеп келген болгаш сөөлгү үеде космос техниказын ажыглааш, аңаа хөй шинчилелдерни кылган. Эдеринчилерин барымдаалааш тодарадырга, Марстың массазы 6,423*10<sup>26</sup> грамм, бодунуң хевири боп-борбак эвес эвес, кашпыксымаар, бүдүмелдериниң дыгыйы 3,94 г/см<sup>3</sup>. Ук планетаның бодунда болгаш ооң чоок-кавызында сула магниттиг шөл бары илерээн. Аңаа дүн-хүннүң үргүлчүлээшкини ортумаа-биле 24 шак 37 минута болур. Марстың өзээ орбитазынга 25 градус ийленчек. Марстың өзээ ол хире улуг ийленчек болганда соңгу болгаш мурнуу чүктери хүн херелдерин дески эвес сиңирип ап турар. Чамдык черлери чырык, чылыг турда, өске черлеринде соок, караңгы болгулаар. Ында шагның эргилдези Чер кырында болуп турар (чай, күс, кыш, час) үелерге элээн дөмей болза-даа, үргүлчүлээшкин, температура талазы-биле улуг ылгалдыг.
Марстың кырында базыышкын Чер кырында базыышкындан 200 катап эвээш. Чер кырында өй-тап базыышкын 1013 миллибар болза, а Марстың кырында базыышкын чүгле 3 - 10 миллибар хире. Агаарның базыышкыны ооң кырынга үргүлчү өскерлип турар болганда, күштүг, доозунналчак шуурганнар үр үениң иштинде хадып тургулаар.
 
Марстың агаарының кол составы - [[Углекислый газ|углекислый газ]], оон аңгыда чөгенчиг суг бустары, углерод ажындызы ында бар. Чоокку үеде шинчилелди барымдаалап алырга, эвээш [[Кислород|кислород]] бары илерээн. Ооң агаарының составында [[Аргон|аргон]] бары ам-даа тодараттынмаан.
 
Марстың өй-тап безин куржагларының температуразы хөлчок чавыс. Чылыг дээн куржагларында дүне аажок соок, чүгле хүндүс оларның температуразы кадар болу бээр. Дүъш үезинде эң-не изиг температура 27 - 31 градус, а дүне - казыыр 75 градус чедер. Дүн-хүннүң ортумак температуразы казыыр. Кыжын эң чылыг черлерге казыыр 130 градус болгулаар. Базыышкыны эвээш, агаары кончуг соок болганындан Марстың кырынга углекислота доңгаш, хар ышкаш чаап тургулаар.
 
Одуруг 17 ⟶ 18:
[[File:Orbits_of_Phobos_and_Deimos.gif‎|thumb|right|Марстың эдеренчилери]]
Марсты долганып турар [[Фобос|Фобос]] (Коргунчуг) болгаш [[Деймос|Деймос]] (Сүртенчиг) деп ийи эдеринчи бар. Космос аппараттарының шинчилээни-биле алырга оларның хевирлери боп-борбак эвес, шала шөйбексимээр, картошка хевирлиг. Фобостуң дооразы 21 км, узуну 26 км, а Деймостуң дооразы 12 км, узуну 13,5 км. Фобостуң-даа, Деймостуң-даа кырында метеориттерниң дүшкенинден тывылган оңгул-чиңгилдер барын космос аппараттары тодаргайлаан. Ол эдеринчилер ала-чайгаар бүткен деп чүвени эртем бадыткап турар.
 
 
 
== Марста чуртталга бар бе? ==
Шаанда Марстың кырында кылымал бугалар, арык-сумуннар бар деп чугаалажып тургулаан болза, бо үеде ооң кырында кандыг-даа кылымал буга сугларның чогун космос аппараттары бадыткаан. Чоокка чедир телескопка ооң кырында даглар, чоогалар, ийленчек дөң-дөстектер база оларның хөлегелери көзүлбес боорга, Марстың кырын оргу-дески кылдыр билип турган. Радиолокациялыг база базыышкын ылгалын ажыглаар аргалар-биле ооң кырында дөң-дөстектер, бедик-чавыстар илереттинмээн.
 
Марстың кырында [[Метеорит|метеориттерниң]] дүшкенинден тывылган оңгарлар барын аңаа ужуп четкилээн космос аппараттары тодаргайлаан. Ооң кырында вулкан демдектеринден тургустунган даглар, дээрбектелчек, кыдыы чалданчак оңгарлар дыка хөй. Узуну 2500 км, калбаа 100 - 250 км бооп шөйлүп чоруй баргылаан 6 км ханы сайырлар база бар. Чер болгаш Ай кырында чок сыныксымаар-даа, үзүк-боолук-даа дүрзүлүг хевирлер, бассейн ышкаш 1,5 км диаметрлиг болгаш ң км ханы-даа хевирлер көзүлгүлээр. Чамдык эртемденнерниң шинчилеп турарын ёзугаар алырга дөңнелчек доң каъттарның адаанда суг база туруп болгу дег. Марстың кырында базыышкын эвээш болганда, суг ооң кырынга чүгле дош азы бус хевирлиг туруп болур. Хемнер унунга дөмей узуну 1500 км, дооразы 200 км хевирлер база көзүлгүлээр. Аңаа кажан-даа чаъс чагбас. Ында суг бары, чогу ам-даа эки шинчилеттинмээн. Марстың кырында амыдырал-чуртталга бар дугайында дыка хөй янзы-бүрү чугаалар тургулаан. Ынчалза-даа оларның чаңгызы-даа амдыгаа чедир бадыткаттынмаан.
 
== Дөзү: ==
# Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.
 
 
[[Category:!Main category|М]]