Брахмагупта: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
Одуруг 82:
Брахмагупта Черни бодунуң өзээн долганмас деп турган база Брахма-спхута-сиддханта деп ажылында чылдың узунун 365 хонук 6 шак 5 минут болгаш 19 секунд деп айыткан, ынчалза-даа дараазында Кхандакхадьяка ажылында чылдың узунун 365 хонук 6 шак 12 минут болгаш 36 секунда деп айыткан. Ийиги ажыдында утказын Ариабхатадан алган чадапчок.
Брахмагуптаның Брахма-спхута-сиддханта ажылында бижээн астрономнуг билиглери ооң шинчилелдери болгаш эртем угааны бедик деңнелдиг деп бадыткап турар. Иет, Брахмагупта ажылының «Айнын туттуруушкуну дугайында» деп чедиги эгезинде Айның Черден ыраа, Хүнге бодаарга ырак деп нептерээн үзелди буруу шапкан{{Sfn|Plofker|2007|p=419—420}}.
{{quotes}} 7.1. Бир эвес Ай Хүнден бедик болза, ооң Хүнге чоок талазы үргүлчү чырык болур ужурлуг. 7.2. Шак ынчалдыр, Айның Хүн-биле чырык талазы үргүлчү көскү, а чырык эвес талазы үргүлчү көзүлбес артар боор ужурлуг. 7.3. Айның чырыы [Айның чырык талазы] Хүннүн талазынче улгадып турар. Чырык чартык айның төнчүзүнде чартыы чырык болгаш өскези караңгы. Ынчангаш, чартык айның мыйыстарын {{/quotes}}
Брахмагупта тайылбырлаан: Ай Хүнге бодаарга Черге чоок болганында, ооң чырыының деңнели Хүн биле Айның аразында туруштан хамааржыр, ынчангаш он утканы ийилдирзи дээр телоларының булуңнарындан санап болур.
Брахмагуптаның астрономияже кол үүлези болза дээрде телоларның үе аайы-биле туруштарын санаар арагалары ([[Эфемерида|эфемеридалар]]), оларның үнерин база кирерин, [[Планеталар чыскаалы|чыскаалы]], база [[Хүн туттуруушкуну|хүннүң]] биле [[Ай туттуруушкуну|айның]] туттуруушкуннарын санаар аргалары бооп турар. Брахмагупта [[Чер|Черни]] калбак азы хос деп турар [[Пуранннар|пураннарның космологиязын]] шүгүмчүлеп турган. Ол болза Чер биле дээр сфера хевирлиг болгаш Чер шимчеп турар деп турган. 1030 чылда газневид астроном [[Аль-Бируни|Абу аль-Райхан аль-Бируни]] «Та’рих аль-Хинд» деп ажылында Брахмагуптаның ажылынга санал арттырган. Бируниниң демдеглээни-биле: Черни борбак деп турар теорияның шүгүмчүлекчилерниң саналдарынга («Бир эвес ындыг болза, даштар бронаш ыяштар черден аңдарлып тургай») Брахмагупта мынчалдыр харыылаан:
{{Цитата эгези}} «Харын-даа дедир эвеспе, бир эвес ындыг болза, Чер бодунуң хевирин минута ишти безин тудуп шыдавас болур. […] Шупту аар хамык чүве черниң ортузунче чүткүүр […] Чер шупту талазындан дөмей. Черде шупту кижилер турар, база шупту аар хамык чүве черже бойдустуң хоойлузу-биле аңдарлыр, чүге дизе шупту чүүлдерни чоокшулай тыртып тудары – Черниң бойдузу-дур, шак ынчалдыр сугнуң — агар, оттуң — кывар, хаттың — шимчедир бойдузу-дур … Чер — дың чаңгыс чавыс чүүл-дүр, шупту чүүлдерни кайнаар-даа октаар болза ынаар дедир эглир, ооң соонда оон ыравастаар».{{Цитата эгези|Дөзү=Брахмагупта, Брахма-спхута-сиддханта (628) (cf. al-Biruni (1030), Indica)}}
Черниң аар күжү дугайында Брахмагупта мынча диген: {{Цитата эгези}}«Бүдүмелдер черже аңдарлыр, чүге дизе Черниң бойдузу ындыг — бодунче чоокшулар тырттар, шак ынчалдыр сугнуң бойдузу - агар.»{{Цитата төнчүзү|Дөзү=Thomas Khoshy, Elementary Number Theory with Applications, Academic Press, 2002, p. 567. ISBN 0-12-421171-2.}}
== Чогаалдары ==
| |||