Мөңге Түрк Эл (2 дугаар күрүне): Эде көрүлделер аразында ылгал

=== Табгач<ref>Кыдат</ref> хаандан адырлып алганы ===

=== Өдүген ыяжы<ref>Амгы моолда Каңгай тайгазы-дыр.</ref>аргазы ===

Чугай даглары Кыдат чоогунда боорга Тоньукук чаа оран чурт дилеп эгелээн. Түрктерге эң таарымчалыг чер болза соңгу чүкте Өдүген аргазы болган. Аңаа чуртап чораан ТогусТокуз ОгусОгуз аймааның бир улузу-биле түрктер дайылдашкан. ТогусТокуз Огустарны башкарып чораан Баз хаан өлүрткен, дайзыннарын түрктер тарады сывырыпкан. Оон ам Илтериш хаан бодунуң ордузун Өдүгенче<ref>Амгы моолда Каңгай тайгазы-дыр.</ref> көжүрүп алган.

Илтериш хаан чок апаарга ооң дуңмазы Мочур деп кижи хаан апарган. Мочур бодунга Капаган хаан деп атты алган. Капаган хаан Байырку деп аймактың улузу-биле чаалашкаш оларны чылча шаапкан. Тулчуушкун соонда ол кижи дедир халдып орунда, аңаа душ бооп хенертен аштырган Байырку аймактың кезек улузу таваржы берген. Байырку аймактың улузу Капаган хааныхаанны туткаш боскун одура кескеш, ооң бажын Кыдаттар хаанынче чортупкан. Ол үеде түрк хааныңхаанның бажы дээш кыдаттар кончуг эки алдын-мөңгүн биле шаңнаар турган. Түрктер чүү боор, Капаган хаанның мөчүзүн орнукшуткаш, ооң оглун хаан кылып алган. Илтериш хаанның оолдары аңаа таарышпаан чүге-дизе түрктерниң ёзу-чаңчылы-биле акызын соңнай дуңмазы хаан болур ужурлуг, адазын соңнай оглу хаан болбас ужурлуг турган. Ордуга турган [[Күл-тигин]] үймээн үндүрген. Ол маадырлары-биле Капаган хаанның оглун, ооң төрелдерин туткаш шаажылаан. [[Күл-тигин]] боду хаан кижи болускавайн турган, ынчангаш ол дуңмазын Бөгүнү хаан бол деп албадаан. Бөгү боду база хаан болускавайн турган, ынчалза-даа ол акызының дилээнге чөпсүнген. Бөгү, хаан апаргаш Билге хаан деп атты алган.

Билге хааныңхаанның үезинде кыдаттар өске аймактың улузунче элчилер чоргускан. Кыдат хааныңхаанның элчилери Кыргыс, Он ок, Басмыл аймактың баштыңчылары-биле харылзаа тудуп алган. Түрк элдиң маадырлары кыдат күрүнениң шериглеринге күш четирбейн

бааарга, кыдаттар түрктерни өске аймактар дузазы-биле узуткаар деп бодап алган. Мындыг берге таварылгада Тоньукук ол үш дайызынны чаңгыстап тургаш дүрген-дүрген базып тиилээрин бодап алган. Түрктер баштай Кыргыстарның хаанынче халдаар деп шиитпирлеп алган. Кыргыстарны ынчан Барыс хаан башкарып турган. Ооң мурнуда чылдарда Барыс анаа бег кижи турган. Барыс болза Билге хааныңхаанның кыс дуңмазынга өгленип алгаш бодунуң чуртунда мырыңай хаан кижи апарган турган. Кыргыстар ол үеде чааскан турбаан улус, оларны Улуг-Хемде Чик аймктың улузу, оон ыңай Бай-Тайгада Аз деп аймактың улузу камгалап турган. Черле ол шаандагы берге үелерде Улуг-Хемниң Чик дээр аймаа, Минусинскиниң Кыргыстары, Хемчиктиң Азтары даштыкы эжелекчилерден бир демниг камгаланыр турган хевирлиг.

Түрктер кыргыстар чуртунче чедип аарының бертинде Чик биле Аз деп аймактың улузу-биле чаалажыр ужурга таварышкан. 710 чылда Тоньукук, Билге хаан биле Күл-тигин үжелээ Улуг-Хемче аъттаныпкан. Түрк шериг Чиктер-биле Үрбүнге сегиришкен. <!-- Азтар-биле Кара-Хөл чанынга чаалашкан. Кара-Хөлге Азтарның элтебери өлүрткен. --> Тоньукук Көгмен (Саян) дагларын ажар деп шиитпирлээн. Шөл Азтарындан түрктер орук айтыр кижи тып алган, ол кижи: "Аз дээрге мээң чуртум дур, ында бир турлаг бар, Аны хемнеп чоруур болза аъттыг кижи хүнзедир чоруур" дээн. Алаштың Ак-Сугга түрктер турлаг кылып алган. Түрктер Көгмен (Саян) дагларынче үнүпкен, Көгмен (Саян) дагларын ажары кончуг түренчиг болган. Маадыр кижи бүрүзү чадаг, бодунуң аъдын чедип алгаш чоруур турган, от база кыпсып болбас турган. Харның мөөнү чыда ышкаш боорга, хамык шеригниң бажында хар таптаар улус база чораан. Көгмен тайгазын ашкаш түрктер арай боорда куду баткан. Куду баткан орукту улуг хөртүк дуй шып алган турган. Азтардан орук айтыр кижи та өжегээр чүве, та шын чүве орук тыппайн аза берген, ырмазыраан түрктер ол кижини боосталап каапкан. Ол улуг хөртүктү түрктер 10 хүн иштинде эргий долганып кылаштааннар. Барыс хааныңхаанның ордузунга чедир түрк шериг дүн-хүн дивейн чораан. Барыс хааныңхаанның ордузунче түрктер дүне када, хамык улус удуп чыдырында халдаан. Чогум ол үеде Барыс хаан шериин чыып четтигипкен болган. Ынчалза-даа түрктер кыштагже халдааш Барыс хааныхаанны өлүрүп каан. Барыс хааныңхаанның ордузун алгаш түрктер түр када МинусинскМинсуг ховунуң ээлери апарган.

Барыын Тянь-Шаньга, Эрчис хемни дургаар ''Он ок'' дээр аймактың улузу чуртап чораан. ''Он ок'' деп аймак катыжыышкынында кижи бажын санаар болза түрктерден көвей турган. Түрк шериг Эрчис хемни кешкеш Болчу хем чанынга чоошкулап кээрге дайызын шериглерлериниң саны эңмечок болган. Түрк шеригни баштаан беглер: "дедир чанаалыңар, арыг нүүрлүг кижилерниң чанганы эки" деп хыйланып эгелээн. Тоньукук чааскаан, хамык сестип коргуп турган улусту оожургаткан. Түрктер ''Он ок'' аймактың маадырлары-биле 2 хүн чаалашкан. Он октуң хааныхаанны туттурган, түрктер дайызынарындайзынарын тарады сывырыпкан.

Дараазында түрктерниң дайызыннары Басмыл деп аймактың улузу болган. Басмыл деп аймактың улузу ЧөөнМоол Тянь-ШаньАлдай сыннарынсынның хүн ажар чүгүн эжелей чуртап чораан. Басмыл күрүнезиниң төвүхоорайы "Беш балык"<ref>Амгы үеде ол хоорайны Турфан дээр.</ref> турган. Басмылдар шерии Эрчис хемниң унуга кээрге кыдаттар чок боорга, олар дедир чаныпкан.