Тыва чугааның ажык эвес үннери: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
бЭдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 22:
| colspan="2" | хаалчак-кызаалыг <br>(аффрикаталар) || || || ħ͜ʃˑ (ħ͜ʃˑ, ђ͜ʃˑ) || ||
|-
| rowspan="4" |
|-
| кызаалыг || || || j̃ || ||
Одуруг 44:
| width="90" | Диштиң || Диш шазы || Диш шазының<br />арты || Таалай ортузу || Чымчак таалайның<br />мурну || Чымчак таалайның<br />арты
|-
| rowspan="7" |
| rowspan="3" | Күштүг || colspan="2" | Хаалчак<br />
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Борбак || || [s̳] || || || || [x̳] || (χ)
Одуруг 59:
| colspan="2" | Хаалчак-кызаалыг<br />(аффрикаталар) || || || || [h͜ʃˑ] (ђ͜ʒˑ)
|-
| rowspan="4" |
| rowspan="4" |
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Дыл<br />кыдыының || || [l] || || (λ) || || ||
Одуруг 71:
Онза тайылбыр.
# Чаңгыс үжүк-биле айтып каан ажык эвес үннерни ылгаар дээнде, үжүк адаанга шыйыглар тыртып каар бис. Бир шыйыг: C̲ — кошкак үн илередир, ийи шыйыг: C̳ — үннүң күштүүн илередир.
# «Аяар» деп сөс-биле В. М. Наделяевтиң «
# Иий сек-биле “:” үннерниң узунун айтыр. Чижээ: ашак — «aʃ̲ˑ:aq». «Ашак» деп сөсте ʃ̲ˑ: деп үннү узадыр адаар.
# К. А. Бичелдейниң бижиинде борбак скобка — (), иштинде фонеманың “аллофон” деп хевирин айыткан, скобкалаваан үн дээрге фонема боду-дур.
Одуруг 87 ⟶ 86:
t̲ деп үннүң бичии ыыткырзымаар d деп хевири бар. d деп үн чүгле сөс ортузунга тыптып кээр-дир.<br />
ада «
=== Фонема [p̳ʿ] ===
Одуруг 95 ⟶ 94:
=== Фонема [p] ===
Ол фонеманы бижикке «п» биле «б» деп үжүктер-биле айтып бижиир. Ооң аллофоннары: d, β, w.<br />
баш «p̲a˘ʃ̲ˑ», бөрү «p̲ørʏ», бора «pɔra», бош «p̲ɔ˘ʃ̲ˑ», белек «p̲εlεk», бижек «p̲ɪ˘ʒˑ:
p̲ деп фонеманың бичии ыыткырзымаар b деп хевири бар. b деп үн сөс ортузунга тыптыр кээр-дир.<br />
барба «p̲arba», бербе «pεrbε», хендирбе «xεndɪrbε», самбың «
p̲ деп фонеманың β биле w деп ыыткырзымаар кошкак аллофоннары база бар. β — эрин-биле адавас үннер-биле кады чоруур, w — эрин-биле адаар үннер-биле кады чоруур. Бижикке оларны «в» деп үжүк-биле айтыр.<br />
ава «aβa», сава «saβa», шиви «ʃ̳ˑɪβɪ», эвээш «εβε:ʃ̲ˑ», довук «
=== Аллофон ђ͜ʒˑ ===
Хаалчак-кызаа «ħ͜ʃˑ» дээр фонеманың «ђ͜ʃˑ» деп онза хевири бар. Ол үн сөс ортузунга λ, m, n, ɲ деп үннерниң соонга тургаш тыптып келир.
* калчаа «qaλђ͜ʃˑa:», кульча «qʊλђ͜ʃˑa», малчын «mãλђ͜ʃˑы̅n», хаалчак «xã:λђ͜ʃˑaq».
* думчук «t̲ʊ̃mђ͜ʃˑʊq», кайгамчык «qa˘jςamђ͜ʃˑы̅q», кымчы «qы̃˘mђ͜ʃˑы̅», Хемчик «xεmђ͜ʃˑɪk».
Одуруг 110 ⟶ 109:
мен чораан мен — mεn‿ђ͜ʃˑɔra:n mεn
Алдай тываларының чугаазында «ђ͜ʃˑ» деп үн үргүлчү сөс эгезинге бо-ла дыңналып кээр, оларның диалектизинде ол үн аңгы фонема бооп болур чадавас. Чижээ: джер, джуртум, джүс, джылгым. Хакас алфавитте «ђ͜ʃˑ» деп үннү «ӌ» дээр үжүк-биле дамчыдып турар. Тофа дылда ол үннү «ҷ» деп үжүк-биле айтыр. Совет үеде эртемденнер кириллицага үндезилээн транскрипция ажыглап чораан. Олар «ђ͜ʃˑ» деп үннү айтырда азы [чж], азы [дж] кылдыр бижиир турган.
=== Артыы дылдың үннери ===
Одуруг 149 ⟶ 148:
== Үлегерлеп алган үннер ==
1930-50 чылдарда тыва чугааже орус дылдан
Орус дылда ажык эвес үннер кедергей ыыткыр болгаш дыңзыг боор чүве. Тыва чугаага дыңзыг үннерлиг орус сөстер шуптузу дүлей апаар. Адаанда чижектерде, узун ажык үннер соон ийи сек-биле демдээ-биле айыткан. Чымчайтыр адаан ажык эвес үннүң дужунга < ' > — апостроф демдээн салып каан. Думчук-биле адаан ажык үннүң кырынга дыйлагар демдек < ~ > салып каан.
Одуруг 158 ⟶ 157:
* [щ] деп үн орнунга [ш] кире бээр. Чижээ: щётка — [шо:тка], плащ — [пыла:ш].
Совет үеде Ш. Ч. Сат солун чүве эскерген. Үлегерлеп алган сөстерде [ф] биле [в] деп үннерни орустар ышкаш улус олчаан адавас турган. Тыва кижиниң чугаазында ындыг үннер, ийи эрин аразының үрдүнүп адаттынар, дүлей үннери кылдыр хуула бээр. Ынчангаш, ындыг үннерни грек алфавиттен алган үжүктер-биле айтып бижиир турган — [φ] биле [β]. Ол ийи үннү, Совет үеде тыптып келген үннер деп санап болур. [φ] биле [ф] деп
== Тайылбыр кезек ==
Одуруг 185 ⟶ 184:
# {{Ном
| автор = Сегленмей С.Ф.
| заглавие = Консонантизм тувинского языка.
| ответственный = отв. ред. И. Я. Селютина
| место = Кызыл
| |||