Тофа кижи: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Көпек (чугаа | үлүг)
Көпек (чугаа | үлүг)
бЭдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 7:
 
== Чурту ==
Чөөн-Саян дагларының соңгу талазы, баарындан баткан Ий, Уда, Ына, КанКаң, Агул, Терий-Суу, Ага деп хемнерниң аксын эжелей чуртаан чон-дур.
 
Мурнуу-Барыын талада оларның кожалары болза Тожу тывалары-дыр. Административтиг хуваалда ёзугаар олар [[Иркутск можу|Иркутск можунуң]] Нижнеудинск кожуунунга хамааржыр турар. Чуртунда үш суур бар: Алыгчер, Нерха, Үстүү Гутара. Чон колдуу суурлар иштинде чурттап чоруур-дур.
Одуруг 87:
 
Тофаларның үндезин культуразында танцы деп чүве турбаан. Иркутскиден Н. П. Перфильев деп хореоргаф кижи тофа чоннуң «Эзир биле таан» деп тоолун номчааш, "Тофа тоол"<ref>орустап «Тофаларская легенда» дээр.</ref> деп танцы чогаадып алган. Ол танцы тофа чоннуң национал танзызы апарган. Тыва кижи «Ээлдек шыңгыраашты» көргеш сеткли чоргаарланып дойлу бээр логой, тофа кижи база, ол ышкаш, бодунуң танцызынга аажок-тыр.
 
== Эрги чаңчылдары ==
Н. Ф. Катановтуң бижиктеринден үзүндүлер. Н. Ф. Катановтуң орустап бижээн сөзүглелинден таарыштыр очулдурган. Арай, тофа сөстерниң транскрипциязы номда чогул.
 
<blockquote>
Чугаа: Бисте ивини-даа, аъты-даа ыдыктаар чүме. Кижи аарыксап эгелээр болза аъттың челинге сарыг, ак азы кара чалама баглап каар чүме. Акта аътты азага хайырлаар чүме<ref>{{Ном |автор= Н. Ѳ. Катановъ|часть= 122. Разсказъ о посвященіи духамъ коней|ссылка часть= |заглавие= Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ|оригинал= |ссылка= |ответственный= |издание= |место= С-Петербургъ|издательство= |год= 1907|страницы= 600}}</ref>.
</blockquote>
 
<blockquote>
От дугайында чугаа: От сыгырарга улус ынча дижир чүме: "От соодап тур!" Сыгыр даң бажында от сыгырып эгелезе ырак черден кижи келир. Кежээ имирде, азы дүне оттуң сооду үнер болза бээр аза кээр деп — дижир чүме улус. От сыгырып эгелезе олче шаанак одун каап каар, хөй эмести<ref>{{Ном |автор= Н. Ѳ. Катановъ|часть= 112. Примѣта объ огнѣ|ссылка часть= |заглавие= Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ|оригинал= |ссылка= |ответственный= |издание= |место= С-Петербургъ|издательство= |год= 1907|страницы= 626}}</ref>.
</blockquote>
 
<blockquote>
Куда дугайынды чугаа. Бистиң улус куда доюнуң 3 дугаар хүнүнде ыр билбес, ырлаваан кижини хөө-биле чаап каар; ырлаар кижини хөө-биле чагбас улус бис. Самнап билбес кижини база хөө-биле чаап каар улус бис. Куда үезинде, чаъжын чарган соонда, бир кижи өг ортузунга туруп алгаш өгнүң дүндүүнден мөчек-мөчек өкпелер үндүр октаар. Ыттар, кыстар биле оолдар ону тудуп чиир чүме. Улгады берген улустуң оюну, ыр-самы аныяк улустан аңгы болур<ref>{{Ном |автор= Н. Ѳ. Катановъ|часть= 122. Разсказъ о справленіи свадьбы|ссылка часть= |заглавие= Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ|оригинал= |ссылка= |ответственный= |издание= |место= С-Петербургъ|издательство= |год= 1907|страницы= 629}}</ref>.
</blockquote>
 
<poem>
Ыр:
Ырак, узак аъттангаш
Улуг чурттан үнген
Кара Туба.
Улуг Ына аксынга тура дүшкен!
Кара-саазын тыпкаш,
Узун Удаже айыткаш!
Аалдап келгеш чораан олчаан,
Алдыы черде улуг хоорай тыпкан!<ref>{{Ном |автор= Н. Ѳ. Катановъ|часть= 155—162. Пѣсни|ссылка часть= |заглавие= Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ|оригинал= |ссылка= |ответственный= |издание= |место= С-Петербургъ|издательство= |год= 1907|страницы= 637}}</ref>.
</poem>
* Элеңге ашактың ырлаан ыры-дыр. Ыраажы кижи “улуг чурт” деп сөс-биле Санк-Петербург хоорайны ойзу адаан.
* Пөс картаны “кара-саазын” деп айтып ырлаан.
* “Кара Туба” деп сөс-биле ол Н. Ф. Катановту айыткап ырлаан. Шаанда Туба деп сөс-биле тофалар хакастарны адап чораан хевирлиг. Шаг-Шаанда Успа хемниң аксын эжелей Туба аймактың улузу чурттап чораан. Ол тубалар тофаларның өгбелеринден өлүк чыып аап турган хевирлиг. Ол олчаан тофалар хакас чуртундан келген-не улусту Туба деп адаар турган хевирлиг.
* “Алдыы черде улуг хоорай” дээн чүвези дээрге, азы Иркутск, азы Нижнеудинск деп хоорай боор оң?
 
== Кижи саны ==