Кереит: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
Перенаправление на Херээт |
Эдилгениң тайылбыры чок |
||
Одуруг 1:
'''Кереит''' – XII-XIII дугаар векте Каңгай тайгазының хүн үнер чарыынга ол аймактың улузу чурттап чораан.
== Ады-сывы ==
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! rowspan="2" |Төөгүлер чыындызы !! colspan="3" |Юань-чао би-ши
|-
! С. А. Козинниң<br />транскрипциязы !! Б. И. Панкратовтуң<br />транскрипциязы !! John C. Street -тиң<br /> транскрипциязы<ref>[http://altaica.ru/SECRET/SH-24UP.pdf Одуруг 2393, §96. Street's text of the Secret history of the Mongols. Version 24 of 10 October 2013.]</ref>
|-
| Кераит || Kereit || Кэрэйд || Kereyi+d
|}
'''Таблицага тайылбыр.'''
* «Төөгүлер чыындызы» — Рашид ад-Дин дээр перс эртемденниң ажылы-дыр.
* «Юань төрениң чажыт төөгүзүн» көрүп көөр болза...
# С. А. Козин бодунуң «Сокровенное сказание» деп очулга ажылынга ''Тексты'' деп эгеге парлаан. Сөстерни ол кижи академиктиг латин үжүктер ажыглап тургаш парлаан. Орус дылда С. А. Козин ол аймакты 'Кереит' кылдыр бижээн<ref>http://altaica.ru/SECRET/tovchoo.htm Сокровенное сказание. (Монгольский обыденный изборник).</ref>.
# Орус дылче Б. И.Панкратов ол аймактың адын 'Кэрэйт' кылдыр очулдурган. Ол кижи ''Юань-чао би-шини'' төндүр очулдурбаан.
== Дылы ==
Моол биле орус төөгүчүлер оларны моол дылдыг улус турган деп бодап турар.<br />
Казах төөгүчүлер оларны түрк дылдыг улус турган деп бодап турар. Бир эвес олар түрк чугаалыг турган болза оларның дылын эрги түрк дыл дээр болза эки.
== Чурту ==
Каңгай даглары. Кереит аймааның улузу Туул биле Орхон хемниң унунга көжүп чурттап чораан<ref>VII-X вектерде ол черге Токуз Огуз биле Уйгур аймааның улузу чурттап чораан.</ref>. Амгы үеде ол чер Моол күрүнениң девискээринде турар.
== Төөгүзү ==
Кереит деп аймак дугайында шаанда моолдар бижип турган. Моолдарның төөгүзүнде ийи бижик солун бооп турар. Бир дугаары дээрге «Юань төрениң чажыт төөгүзү»-дүр, өскези болза XIV векте бижиттинген Рашид ад-Динниң «Төөгүлер чыындызы» дыр. «Юань төрениң чажыт төөгүзүнде» Кереит аймаа дугайында таптыг чүнү-даа биживээн. Рашид ад-Динниң ажылы шала шору бооп турар.
Шаанда Калгада кереит аймаа болза тускай күрүнелиг аймак катыжыышкыны турган. Төөгүлер чыындызы ёзугаар Каңгай кереиттери аңгы-аңгы аймактан чыгдынган, ол хамык аймактар бөлүүнге Джиркин, Конкаит, Сакаит, Тумаут, Албат дээр аймактар хамааржыр чораан.
Ол хамык аймактардан Сакаит деп ат солун-дур<ref>XIII дугаар вектиң моолдары Сагай деп сөске <-т> деп хөйнүң санын илередир кожумак кошкаш, Сакаит деп сөс чогаадып алган хевирлиг. Чогум Сагай дээрге Хакас чонда аймак ады-дыр. [http://tapemark.narod.ru/les/306a.html Монгольские языки // Институт языкознания АН СССР. Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. Редактор В. Н. Ярцева. Москва: «Советская энциклопедия» – 1990]</ref>.
XIII векте Каңгай дагларынга чурттап чораан кереит аймактың улузу христиан чүдүлгелиг чораан. Марко-Полонуң чугаазы-биле ойраттарның кереиттери 845 чыл соонда христиан чүдүлге хүлээп алган. Ол болза христиан шажынның несториан хевири-дир. Христианнар кыдат чуртундан дезип келген, чүге-дизе ол-ла 845 чылда кыдат хаан шупту христианнарны кыдаттан үндүр шөлүүр деп чарлык үндүрген. Ол үеде шупту кереиттер христиан турган дээрге, ол арай шын эвес болур ужурлуг. Кара чон оран-таңдызын дагып чораан, хааннар биле беглер несториан чүдүлгелиг турган дизе шын боор оң.
=== Төөгүлер чыындызы ===
Кераит аймактың тывылганын Рашид-ад-Дин мынчаар бижээн:
<blockquote>
Улустуң чугаазы-биле шаанда бир хаан чурттап чораан. Ол чеди (азы сес) оолдуг турган, оолдары дөгере кара баштыг улус турган. Ооң ужурунда оларны кераит деп адаан. Үе-шаг эрткен тудум оолдарының үрези, салгалдары өзүп, көвүдеп тарай берген. Сөөлзүредир ол аймактың улузу сөөк аайы-биле тускай аттыг апарган. Чогум, кераит дээрге ол көвей төрел аймак улузунуң бирээзи-дир. Кераит аймаандан хааннар укталган; өскээр чугаалаар болза алышкыларның бирээзи хаан апаарга, артканнары ооң албатызы апарган.
</blockquote>
==== Маркуз-Буйурук хаан ====
Кераиттер хаанары, беглери христиан шажынның несториан хевиринге чүдүп турган. Мооң ужурунда Буйурук хаан ийи дугаар Маркуз<ref>Маркуз азы Маркус дээрге европа улузунда кижи ады-дыр.</ref> деп аттыг турган.
Татарларның бир баштакчызы Нор-Буйурук хаан деп кижи турган. Ол Буир-Наур деп черге чуртап чораан. Татарлар ол үеде Кытай биле Чжурчжень күрүнениң улузу-биле чоок харылзаалыг турган. Ол Маркуз-Буйурук хаанны татарлар кажар арга-биле туткаш, хүлүп алгаш чжурчжень хаанга берипкен. Чжурчженьнер хааны, Маркуз-Буйурукту «ыяш элчиген» деп кижи эриидээр, шаажылаар чүве-биле өлүрген.
Маркузтуң Кутуктай-Херикчи деп кадайы турган. Херикчи дээрге чараш, дүлгээзинниг диген сөс-түр. Кутуктай-Херикчи кадынны көрген кижиниң-не сеткили дойлу бээр турган, ындыг чараш кадын турган-дыр. Кутуктай-Херикчи татарларже бодунуң элчизин чортупкаш: «Татарлар хаанынга Нор-Буйурукка 100 хой, 10 бе биле 100 көгээр ишти хымыс белекке сөңнеп тур мен» диген. Кадын өлүрткен ашааның өжээнин негеп алыр-деп бодаан: көгээрлер иштинге чепсектиг маадыр кижини суккаш, оларын тергелерге чүдүрүп алган. Баштай татарларга хойлар сүрүп экелген, аалчылар малын хүлээдип тура: «Дой үезинде хымысты экээр бис» дишкен. Кажан татарлар дойлап эгелээрге, улуг көгээрлерни дойлаан улустуң чанынга дүжүрүп каан. Хенертен ол көгээрлерден маадыр кижилер үнүп келгеш татарлар хаанын, база-ла ол дойга турган нояннарның хөй кезиин өлүрүп каан. Шак ынчалдыр Маркуз хаанның кадайы өлген ашаа дээш өжээнин негеп алган.
==== Курджакуз-Буйурук хаан ====
Маркуз-Буйурук хааның бир оглун Курджакуз-Буюрук дээр, өскезин Гур-хаан дээр турган. Адазы кызыл дустай бээрге Курджакуз-Буйурук хаан болган. Буйурук хаанның өргээзи Орта-Балагасун деп черге турган. Курджакуз-Буйуруктуң оолдары болза Тогорил, Эрке-Кара, Тай-Тимур-тайши, Бука-Тимур, Илка-Селенгун, Керайдай.
Гур-хаанны, Тогорилди Яб-Ябган деп черге чуртадып каан. Тай-Тимур-тайши биле Юла-Магусту Карагас-Буругус дээр черге чуртадып каан. «Олар чаңгыс черге кады турар болза амыр, тайбың черле турбас-дыр. Мен өлүп калзымза кераит улузун олар хүндүс-даа, дүне-даа анаа тургуспас-дыр» диген Курджакуз. Курджакуз-Буйуруктуң Турагаймиш дээр кадыны турган. Ол болза илби-шидилиг кадын чораан-дыр. Турагаймиштиң чаңы берге боорга Курджакуз кадайындан арай сестир чораан хевирлиг. Бир хүн ол өске кадайынга "Турагаймиштен мени хостап көр, ону өлүрүп каг" деп дилээн. Ынчалдыр Турайгаймиштиң тыны үзүлген. Кадын кижи өлү бээрге, хаан кижиге — меңээ улус каразына бербезин деп Буйурук хаан сестип турган. Кезек үе болганда бодунуң ийи кадайын хей черге буруудаткаш оларын база шаажылаан. Ол ийи кадайы дээрге Турагаймиш кадынның тынын үскен улус болбазыкпе. Элээн үе эрткенде Буйурук хаан боду база чок апарган.
==== Тогорил ====
Маркуз болза Тогорилдиң кыргын-ачазы болур-дур. Тогорил 2 оолдуг чораан, Сангун<ref>Юань төрезиниң чажыт төөгүзүнде, Б. И. Панкратовтуң очулгазы ёзугаар ооң адын "Нилха Сэнгум" кылдыр бижээн.</ref> биле Уйку. Тогорилдиң<ref>Юань төрезиниң чажыт төөгүзүнде ооң адын "Тоорил" деп бижээн.</ref> хаан адын «Оң хаан» дээр.
Оң-хааның чайлаглары: Талан-Гусэур, Дабан биле Наур; оң талакы шериглери: Тулсутан и Джалсутан дээр черлерге көжүп чоруп турган; солагай талакы шериглер: Илат, Тарат, Айджиэ, Кутукэн , Урут, Укурут, Йилет [?] и Тертит [?] дээр чуртка көжүп чораан. Оң хааның кыштаглары: Утекин-мурэн<ref>Каңгайда Кара-Хорум дааның чанында хем. Өдүген деп сөстү моолдар азы перстер ынчаар үрей адап алган хевирлиг.</ref>, Орон-Куркин, Тош, Барау, Ширэ, Кулусун, Отку-Кулан, Джелаур-Кулан.
Курджакуз-Буйурук хаан таалал болурга, ооң оолдары хаан дүжүлгезин былаажып эгелээн. Тай-Тимур-тайши биле Бука-Тимур алышкылар кераит чуртун башкарып эгелээн. Тогорилди олар ырадыр, чуртуң кызыгаарынче, ында бир улусту башкарып тур дээш чортупкан. Тогорил ырак черге олуруп алгаш Тай-Тимур-тайши биле Юла-Магуска сөзүн сөглээн: «Хаан адавыс дириг турунда ча тудуп алгаш адып тура, черле часпас бис деп дугуруштувус чоп. Ам чүге чурт күрүвүстү Элджидайга бериптеривис ол?» Шак ынчалдыр Тогорил чугаа ээрежип алышкыларны холга ап алыр деп бодаан. Оон тааржыр эптиг үеде Тогорил оларже халдаан. Тай-Тимур-тайши биле Юла-Магус Тогорилден дескеш меркиттерниң Токта дээр баштыңынга келген. Токта аалчыларын тудуп хүлүп алгаш Тогорилче чортупкан. Тогорил Тай-Тимур-тайши биле Юла-Магусту өлүрүп каан. Хаан апаргаш Тогорил Оң хаан деп ат алган. Тогорилдиң Эркэ-Кара деп дыңмазы найманар чуртунче дезипкен.
Тогорил хаан апаарга Гур-хаан чугаазын чугаалаан: «Мээң калган акымның карааның чажы катпаанда, ооргазының ээди катпаанда сен кулугур акың биле дыңмаңны өлүрдүң. Хамык улузувус-биле чүү боор чүвел?!» диген. Үр болбаанда Гур-хаан Оң хааның ордузунче халдаан, Оң хаан дайызыннарга алыспайн чүс шерии-биле моолдарже дезипкен.
Моолдарда Есугей дээр кижи: «Бо кижи-биле өң-тала болур болза эки-дир диген». Харын-даа Есугей Оң хаанның «андазы» апарган. «Анда» дээрге чаңгыс иениң оолдары ышкаш чоок улус дээн хевирлиг сөс-түр. Моолдардан Оң хааны шупту улус хүлээп албаан. Кутула мынча дээн: «Ооң биле өңнүктешкен ажыы чок, ол кижи акызын, дыңмазын өлүрген кижи болгаш ооң ады баксыраан-дыр. Ооң орнунга Гур-хаан биле харылзаа тутса эки-дир. Оң хаанның болза бис чаңын билдивис, Гур-хаанның аңаа бодаарга чаңы чымчак, эки-дир. Даг тезинче шишпип-шишпип аткаш чазыпкан, элчиген малдың чыдар чевээн орду кылып алган кижи ам биске кээп, бистен дуза айтырып келген кижи-дир» диген.
Есугей Кутуланың сөзүн тооваан. Оң хаан биле Есугей маадырларын чыггаш, Гур-хаанче халдаан, Гур-хаанның шериин тарады сывырыпкаш ооң ордузун Оң хаанга дедир берипкен.
[[Секиз Огуз|Найман чуртунга]] чаштып турган Эркэ-Кара деп кижи найман шериглерниң дузазы-биле Оң хаанның ордузунче халдааш ону база катап чуртундан үндүр сывырыпкан болган. Есугей ам база катап шерии-биле Оң хаанга дузалаан. Эркэ-Караны Есугей үнүдүр сывырыпкаш хаан ордузун Оң хаанга дедир эгидип берген.
Элээн үе эрткенде, Оң хаанның акызы — Гур-хаан база катап келгеш Оң хаанның ордузун былаап алган. Дүжүлгезин оскунгаш дескен Оң хаан таңгыттардан, Кара-кытай күрүнезиниң хаанындан дуза дилээн олар ону тооваан. Адак сөөлүнде Оң хаан моолдарже чеде берген. Ол үеде Оң хаанга Есугейниң оглу Темучин дуза каткан. Олар ийелээ Гур-хаанче шерии-биле халдаан. Оң хаан база катап ордузун эгидип алгаш турумчуй, кераит улустуң хааны болган. Гур-хаан 30 маадыры-биле таңгыт чуртунче чоруй барган. Оон, ооң ат-сураа-даа дыңналбаан.
Оң хаанның хамык дыңмаларындан Керайдай акызынга аажок турган. Ооң өске адын Джакамбу дээр турган. Шагда бир, Керайдайны таңгыттар тудуп алган. Керайдайны көөрге аажок кашпагай кижи боорга, таңгыттар ону Джакамбу деп ат-биле адап алган. «Джа» дээрге «чурттуң дүжүмеди» дээн, «камбу» дээрге «улуг» дээн утаклыг сөс-түр. Джакамбу дээрзи анаа эвес кижи-дир. Ол дөрт уруглуг турган: бир Абикэ-беги дээр уруун Чиңгис хаан кадай кылдыр ап алган; өскезин Биктутмиш-фуджин дээр, озун Чигис хаан Джочи дээр улуг оглунга өглеп берген; үш дугаар уруунуң адын Соркуктани-беки дээр , ону Тулуй деп оглунга өглеп берген. Соркуктани-беки дээрге 4 оолдуң авазы-дыр: Мөңге-хаан, Хубилай-хаан, Хулагу-хаан биле Арик-Бука. Хеймер уруун Джакамбу онгут аймактың хаанынга кадай кылдыр өглеп берген. Чиңгис хаан онгут аймаан чагыра бергеш, Джакамбунуң хеймер уруун бодунга ап алыр деп бодаан. Ынчан ол уругну дилээш кым-даа тыппаан.
Бир катап найман аймактың Кокэсу-Сапрак дээр чанчыны келгеш Оң хаанның дыңмалары болур, Илка-Селенгун биле Джакамбунуң чуртун чок кылдыр үптеп каапкан. Оң хаан оларга удур бодудунуң Сангун дээр оглун чортупкан. Сангун найманнар-биле Хулаан-хут деп черге чаалашкан. Темучин база-ла оларга дуза кылдыр Боорчи, Мукали, Борохул биле Чилаун-баатурну чортупкан.
Темучин найманнарның Таян хааны-биле сүлчээжип алган деп кераиттер чуртунга чугаа тарай берген. Оң хааның оглу, Сангун адазы-биле чугаалашкаш Темучинни чок кылыр болза эки деп бодалын чугаалаан. Оң хаан оглу-биле чөшпээршкен.
Кераиттер хааны Темучинче халдаарынга белеткенип аап турунда, Оң хаанның Бадай биле Кышлык деп чылыгчылары Темучинге баргаш хамык чүвениң ужурун аңаа чугаалаан турган. Кераитер шериинге Темучинниң дайызыннары база коштунуп алган. Чогум Темучин Оң хаан-биле ажык шөлге чаалашпаан, ол хамык улузу биле чөөн чүкче аткаарлап-ла олурган. Оң хаанның шерии моолдарже халдап тургаш, Темучинниң дуңмазы болур Джочи-Касарның ара-албатызын, чуртун хынаап апарган. Аштаан, чудаан Джочи-Касар акызынче дезипкен. Темучин аткаарлай аарай Балджиунэ деп черге шериин, улузун чыып алган.
темучин Оң хааны кажар арга ажыглап тиилээн. Чжерчжеер дагларында Чжер-кабчигай чоогазынга, моолдар хенертен Оң хааның шерииин долгандыр бүзээлеп алган. Аңаа үш хүн, үш дүн иштинде кераиттер моолдар-биле тулушкан. 3 дугаар хүнүнде Оң хаанның чамдык шерии дүжүп берген. Оң хаан оглу-биле кады, хамык арткан улузу-биле барыын талаже дезипкен, ол болза 1202-1203 чылдар-дыр.
Темучинден дезип ора Оң хаан Дидик-сахал деп черге келгеш Некун-Усун деп хемден суг ижип алыр деп бодаан. Аңаа адашкылар найман шериглерге дужа берен. Найманның Кори-Субэчу биле Тин-Шал дээр чанчыннары Оң хааны туткаш өлүрүп каан. Оң хаанның бажын олар Таян хаанга апарып берген. Таян хаан чанчыннарын кончаан: «Кончууңарны, улуг хаан кижиниң тынын канчап үзер чүвел, ону туткаш дириге-ле бээр экээр чүвеңерни» диген. Калган хаанның бажын мөңгүн-биле каастааш, Таян хаан бодунга чоргаарланып, чанынга салып алгаш турган.
Адазы чок апаарга кераитер хаанының Сангун дээр оглу найманнарга туттурбайн чоруй барган. Мурнуу-Барыын талада кургаг ховуда Ишик-балагасун деп хоорайны эрткеш ыраккы Төвүт талазынга чуртап артып каар деп бодаан ол. Сангун улузу-биле Төвүттүң соңгу кызыгаарынга чеде берген хевирлиг. Аңаа аштаан, суксаан улус ол черниң улузун дээрбедеп туруп бээрге, ол черниң улузу шериг чыггаш Сангунну тудуп алыр деп бодаан. Сангун оларга алдырбайн Кусэгу-Чэргэшмэ дээр чуртче чоруй барган. Ол чурт Хотан биле Кашгар чанында турар. Ол чуртуң хаанын Кылыч-Кара дээр турган, ол кижи Сангунну Чахар-Каха деп черге тып алгаш, өлүрүп каан. Кылыч-Кара Сангуннуң кадайын кезек када тудуп алагш турган. Оон моолдар хаанынга кезээ шагда бараан боор мен деп даңгыраан берип тургаш, Сангуннуң кадайын биле оглун Чиңгис хаанче чортупкан.
Оң хаан Кераит аймактың сөөлгү хааны болган. Орхонда Кераит төрези дүжерге моолдар тергиидээн-дир.
== Солун чүүл ==
Шаанда Салчак кожуунунда «херээт» дээр сөөктүң улузу чурттап чораан. Моолда «хэрээд» деп сөөктүң улузу бар. Казахтарда ''Керей'' биле ''Керейит'' деп төрел-бөлүктүң улузу бар.
== Тайылбыр сөс ==
<references />
== Үндезини ==
# АН СССР Институт Востоковедения. Рашид-ад-Дин Сборник летописей. Т I. Книга первая (перевод с персидского Л. А. Хетагурова) и Т. I Книга вторая (перевод с персидского О. И. Смирновой). Издательство: АН СССР, Ленинград – Москва, 1952. Ол номда бижээн чүүл бо сайтыда: [http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga1/frametext3.html Племя кераит, их колена и ветви; некоторые относящиеся к ним рассказы, за исключением тех, которые после сего, – если только захочет всевышний Аллах, – будут приведены в истории Чингиз-хана и в других историях. Подробности, (касающиеся) мест юртов, летовок и зимовок племени кераит. / Книга первая. Раздел третий. О тюркских племенах, их коих каждое в отдельности имело (своего) государя и вождя, но у которых с тюркскими племенами, упомянутыми в предшествующей главе, и с монгольскими племенами большой связи и родства не было, хотя по типу и языку они были к ним близки.] [http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga2/frametext6.html Рассказ о походе Чингиз-хана с реки Онон на войну против Он-хана, ... Рассказ об ответе Сангуна послам Чингиз-хана ... / Книга вторая. Раздел Второй. Летопись Чингис-хана от конца года толай, который является годом зайца, начинающегося с (месяца) раби I 591 г. х. (январь-февраль 1195 г. н. э.), до начала года кака, который является годом свиньи, начинающегося с (месяца) джумада II 99 г. х. (февраль-март 1203 г. н. э.) ...]
# [http://altaica.ru/SECRET/tovchoo.htm Сокровенное сказание. (Монгольский обыденный изборник). Перевод С.А.Козина]
[[Аңгылал:Төөгү]]
| |||