|
Амгы тыва литературлуг дылда кезек сөстерниң адаары биле бижиири дүүшпес бооп турар. Ооң чылдагааны аңгы-аңгы… Амгы тыва бижикти 1930-50 чылдарда орустар чогааткан болганда, литературлуг дылдың чамдык дүрүмнери орус дылда ышкаш олчаан апарган<ref>Пальмбах. А. А. Система согласных фонем тувинского языка и ее отражение в письменности. стр. 111. // УЗ ТНИИЯЛИ. Вып. IV. Кызыл: 1956.</ref>. Тыва сөстерниң шын бижилгези фонетика-морфологтуг принципке үндезилеттинген.
* Ийи сөс: чер ады «Туран»; ыракта чүвелер көөр херексел: «дуран». Ол ийи сөстүң адаары көңгүс дөмей: «t̲ʊrant̲ʊran». Орустар тываже көжүп келгеш ол черниң адын «Туран» кылдыр бижиир турган. Мооң ужурунда, «Туран» деп чер адын саазынга бижиир болза, "тыва биле орус дыл ылгашапас ужурлуг", деп орус эртемденнер шиитпирлээн. Бо дүрүмге «тайга», «тыва», «туман» деп сөстер база чагыртып турар. Чогум, тыва дылдың дүрүмүн сагыыр болза чер адын-даа, ыракта чүве көөр херексел адын-даа <дуран>“дуран” кылдыр бижиир ужурлуг. Чогум, <т>“т” деп үжүк сөс эгезинде мурнуу дылдың тыныштыг-частыышкынныг үнүн илередип турар. КүштүгШак ол, күштүг частыышкынныг «t̳ʿ»[t̳ʿ] деп үннерниң кыска чижээ: төш, төп, төрел, түл, таакпы, таалың...
* <«Тур>» деп дөстүг сөстер: тура, турала-, турачы; тураскаал; турар, турган; тургус-, тургузуг, тургузуушкун … Билдинмес, чүге ол сөстерде дүлей, тыныштыг «t̳ʿ»[t̳ʿ] деп үн илередирилереткен <т>“т” деп үжүк киирген чүвел? Тыва орфография ёзугаар ол сөстерниң эгезинге <д>“д” деп үжүк бижиир ужурлуг. Тыва дылда <д>“д” деп үжүк сөс эгезинге турза арай ыыткырзымаар «t̲»[t̲] деп үн илередир. Бо билдинмес таварылганы ийи аңгы кылдыр тайылбырлап болур.
# Тыва чугааны шинчилээр дээн кижи эң баштай чиңгине тыва сөстерни топтуг дыңнаар ужурлуг. Тыва чугааны шын билип, таарымчалдыг шинчилептер хире, шыырак кижи орустар аразынга ынчан турбаан хевирлиг. Соонда чылдарда, орустар бодунуң частырыын эскергеш, тыва орфографияның дүрүмүн хажытпазы-биле <тур>“тур” деп дөстүг сөстерни өскертпейн хевээр артырган боор. 1930 чылдарда орустар өк-биле адаар үннер дугайында база чүнү-даа билбес турган.
# Орус дыл шинчилекчилериниң информаторлары аңгы-аңгы сөөктүң, аймактың улузу турган боор. Чижээ, бир кижи төрээн чугаазының аайы-биле <турган>“турган” деп сөстү «t̳ʿʊrςant̳ʿʊrƣan» кылдыр адап турган, өске кижи келгеш ол-ла сөстү «t̳ʊrςant̲ʊrƣan» кылдыр адаар турган. Чогум, шаанда чөөн кожууннарда, улустуң чугаазында ындыг чүве турган: "тээвиир", "түрген", "таңгырак", "темдек" дээн чижектиг сөстер ону херечилеп турар.
* <бурунгаар> деп сөстү адаарда, «p̲ʊrʊŋςap̲ʊrʊŋςa:r» деп адаар. Кайы-бир сөстүң дөзүнде <нг>“нг” деп ийи үжүк кожа турар болза, тывалар ону «ŋg» кылдыр адаар чаңныг боор-ла чүве, чижээ: деңгел, диңгирээр, мөңгүн, чиңгис, Аяңгаты, Сеңгилең сыны, Моңгуш. «Бурунгаар» деп сөстүң дазылы <бурун> боорга морфологтуг принцип ёзугаар <ң> деп үжүктү ол сөске биживес.
* Бижик дүрүмү ёзугаар дыка хөй сөстерге өк-биле адаан үннерни айытпас апарган. Дараазында ындыг сөстер чижээ.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
|
