Тыва чугааның ажык эвес үннери: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Көпек (чугаа | үлүг)
Көпек (чугаа | үлүг)
бЭдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 4:
 
== Тыва чугааның чиңгине үннери ==
Бо дээрге, өгбелериниң чугаазындан салгал дамчып келген үннер-дир. ДылТыва эртеминдечугаада «үн»72 бүрүзүнхире «фонема»ажык дээр,эвес чаңгысүннер үннүңбар. онзаОл хевирлеринхамык «аллофон»үннерни аайлап салырда, дээртускай систематика херек. МындаҮннерни 19аайлаарда фонемадыл бар,эртеминде чамдыкажыглап фонемалартурар 2«фонема» азыбиле 4«аллофон» хевиргедеп үстүптерминнер чарлыр.дугайында К. А.билигни Бичелдейниңажыглаза кылганчогуур классификациязы-дырбоор. Хамык үннерни болгаш ооң чүзүн-бүрүн янзыларын айтырда В. М. Наделяевтиң чогаадып каан фонетиктиг транскрипциязын ажыглаан<ref>Универсальная унифицированная фонетическая транскипция.</ref>.
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+ К. А. Бичелдейниң кылган классификациязы.
|-
! rowspan="2" | Адаарының <br>күжениишкини-биле !! rowspan="2" colspan="2" | Шаптык хевириниң <br>аайы-биле !! colspan="5" | Тыптыр чериниң (идекпейлиг органның) аайы-биле
|-
Одуруг 18:
| rowspan="3" | Кошкак || colspan="2" | хаалчак || p&#x332; (p, b) || t&#x332; (t, d) || || q (q, k) ||
|-
| colspan="2" | кызаалыг || (β, w) || (θ, ð); <br>s&#x332; (s, z) || ʃ&#x332;ˑ (ʃˑ, ʒˑ) || (ς, g) ||
|-
| colspan="2" | хаалчак-кызаалыг <br>(аффрикаталар) || || || ħ&#x35C;ʃˑ (ħ&#x35C;ʃˑ, ђ&#x35C;ʃˑ) || ||
|-
| rowspan="4" | Аяар (сонантылар) || rowspan="2" | думчук-биле || хаалчак || m || n (n, ɲ) || || ŋ (ŋ'n&#x327;) ||
|-
| кызаалыг || || || j̃ || ||
Одуруг 28:
| colspan="2" | кызаалыг, аас-биле || || l (l, λ) || j || || γ (ƣ, γ)
|-
| colspan="2" | сирилээчелсирилээш || || r || || ||
|}
 
Тайылбыр.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+ С. Ф. Сеглеңмейниң кылган классификациязы.
! rowspan="4" | Даажы-биле
! rowspan="4" | Адаарының<br />күжениишкини-биле
! rowspan="4" colspan="2" | Шаптык хевириниң<br />аайы-биле
! colspan="7" | Идекпейлиг органның аайы-биле
|-
| Эрин-биле || colspan="2" | Мурнуу дылдың || Ортаа дылдың<br />мурну || Ортаа дылдың || colspan="2" | Артыы дылдың
|-
| rowspan="2" | Ийи эринниң || colspan="2" | Мурнуу таалайның || colspan="2" | Кадыг таалайның || colspan="2" | Чымчак таалайның
|-
| width="90" | Диштиң || Диш дазылы || Диш дазылының<br />алды || Таалай ортузу || Чымчак таалайның<br />мурну || Чымчак таалайның<br />арты
|-
| rowspan="7" | Дааштыг
| rowspan="3" | Күштүг || colspan="2" | Хаалчак<br />частыышкынныг || [p&#x333;ʿ] || [t&#x333;ʿ] || || || || ||
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Борбак || || [s] || || || || [x&#x333;] || (χ)
|-
| Хере || || || [ʃ&#x333;ˑ] || || || ||
|-
| rowspan="4" | Кошкак || colspan="2" | Хаалчак<br />частыышкын чок || [p&#x332;] (β, b) || [t&#x332;] (d) || || || || [k&#x332;] (γ, g) || (q, ϛ, ƣ)
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Борбак || || [z&#x332;] (s) || || rowspan="2" | || rowspan="3" | || rowspan="3" | || rowspan="3" |
|-
| Хере || || || [ʒ&#x332; &#x358;] (ʃ &#x358;)
|-
| colspan="2" | Хаалчак-кызаалыг<br />(аффрикаталар) || || || || [h&#x35C;ʃˑ] (ђ&#x35C;ʒˑ)
|-
| rowspan="4" | Дааш чок
| rowspan="4" | Аяар || colspan="2" | Хаалчак-өдүглүг<br />(думчуктуң) || [m] || [n] || || || (ɲ) || [ŋ] || (n&#x327;)
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Дыл<br />кыдыының || || [l] || || (λ) || || ||
|-
| Дыл<br />кырының || colspan="2" | || || [j] (j̃) || || [γ] || (ƣ)
|-
| colspan="2" | Сирилээш || colspan="2" | || [r] || colspan="4" |
}|}
 
Онза тайылбыр.
# Чаңгыс үжүк-биле айтып каан ажык эвес үннерни ылгаар дээнде, үжүк адаанга шыйыглар тыртып каар бис. Бир шыйыг: C&#x332; — кошкак үн илередир, ийи шыйыг: C&#x333; — үннүң күштүүн илередир.
# Скобка иштинде үнфонема бүрүзүнүң хевирлериналлофон деп хевирин айыткан.
# «Аяар» деп сөс-биле В. М. Наделяевтиң «сверхслабый» деп терминин очулдуруп салган. Даштыкы чурттарда оларны sonorant азы sonant дээр.
# Иий сек-биле “:” үннерниң узунун айтыр. Чижээ: ашак — «aʃ̲ˑ:aq». «Ашак» деп сөсте ʃ̲ˑ: деп үннү узадыр адаар.
# К. А. Бичелдейниң бижиинде скобка иштинде дээрге фонеманың хевирлери-дир, скобкалаваан үн дээрге фонема боду-дур.
# С. Ф. Сеглеңмейниң бижиинде дөрбелчин скобка иштинде — [], айтып каан үннүң туружу фонема болур, борбак скобкалар-биле — (), аллофон дээр үннү айтып салган.
# Тыва чугааның үннеринден С. Ф. Сеглеңмей 18 фонема аңгылап алган, К. А. Бичелдей 19 фонеманы аңгылап алган.
 
=== Фонема [tʿt&#x333;ʿ] ===
Бижикке, сөстүң эгезинге т деп үжүк тыныштыг, частыышкынныг t̳ʿ деп үннү илередир.<br />
тараа «t̳ʿara:», тон «t̳ʿɔ̃n», тук «t̳ʿʊq», тын «t̳ʿы̅n», тергиин «t̳ʿεrgɪ:n», тик «t̳ʿɪk», төш «t̳ʿøʃ̲ˑ», түң «t̳ʿʏ̃ŋ».
 
=== Фонема [t] ===
t̲ деп дүлей, кошкак үн cөс иштинде каяа-даа турар. Бижикке ону «т» биле «д» деп үжүктер-биле айтыр.<br />
дыт «t̲ы̅t̲», доруг «t̲ɔ̃rʊς», дааш «t̲ã:ʃ̲ˑ», доора «t̲ɔ̃:ra», делгем «t̲εlgεm», дилги «t̲ɪlgɪ», дүн «t̲ʏn», дөр «t̲ør».
 
t̲ деп үннүң бичии ыыткырзымаар d деп хевири бар. d деп үн чүгле сөс ортузунга тыптып кээр-дир.<br />
ада «a˘da», адыг «adʏς», алдын «a˘ldʏn», кандыг «qandʏς», адыр «ãdʏr», ода «ɔda», удуур «ʊdʊ:r», үдээр «ʏdε:r», өдүрек «ødʏrεk», идик «ɪ˘dɪk», эдек «ε˘dεk».
=== Фонема [pʿp&#x333;ʿ] ===
p̳ʿ дээр тыныштыг, частыышкынныг үн сөс эгезинге турар. Ону «п» деп үжүк-биле айтып бижиир.<br />
пар «p̳ʿar», пөш «p̳ʿøʃ̲ˑ», пага «p̳ʿaςa», пырлаң «p̳ʿы̅rlaŋ», пөрүк «p̳ʿørʏk», пет «p̳ʿεt̲», пиң «p̳ʿɪŋ», пээ «p̳ʿε:», пак «p̳ʿaq», паш «p̳ʿaʃ̲ˑ».
 
=== Фонема [p] ===
Ол фонеманы бижикке «п» биле «б» деп үжүктер-биле айтып бижиир. Ооң аллофоннары: d, β, w.<br />
баш «p̲a˘ʃ̲ˑ», бөрү «p̲ørʏ», бора «pɔra», бош «p̲ɔ˘ʃ̲ˑ», белек «p̲εlεk», бижек «p̲ɪ˘ʒˑ:εk», быт «p̲ы̅˘t̲», бүүрек «p̲ʏ:rεk», бус «p̲ʊs̲».
 
p&#x332; деп фонеманың бичии ыыткырзымаар b деп хевири бар. b деп үн сөс ортузунга тыптыр кээр-дир.<br />
барба «p̲arba», бербе «pεrbε», хендирбе «xεndɪrbε», самбың «s̲a˘mbʏŋ».
 
p&#x332; деп фонеманың β биле w деп ыыткырзымаар кошкак аллофоннары база бар. β — эрин-биле адавас үннер-биле кады чоруур, w — эрин-биле адаар үннер-биле кады чоруур. Бижикке оларны «в» деп үжүк-биле айтыр.<br />
ава «aβa», сава «saβa», шиви «ʃ̳ˑɪβɪ», эвээш «εβε:ʃ̲ˑ», довук «tɔ˘wʊq», сүвүр «sʏwʏr», хову «хɔwʊ».
 
=== Аллофон ђ͜ʃˑђ&#x35C;ʒˑ ===
Хаалчак-кызаа ħ͜ʃˑ дээр фонеманың ђ͜ʃˑ деп онза хевири бар. Ол үн сөс ортузунга λ, m, n, ɲ деп үннерниң соонга тургаш тыптып келир.<br />
* калчаа «qaλђ͜ʃˑa:», кульча «qʊλђ͜ʃˑa», малчын «ma&#x303;λђ͜ʃˑы̅n», хаалчак «xã:λђ͜ʃˑaq».
* думчук «t̲ʊ&#x303;mђ͜ʃˑʊq», кайгамчык «qa˘jςamђ͜ʃˑы̅q», кымчы «qы&#x303;˘mђ͜ʃˑы̅», Хемчик «xεmђ͜ʃˑɪk».
* анчыг «a&#x303;ɲђ͜ʃˑы̅ς», канчаар «qa&#x303;ɲђ͜ʃˑa:r», кончуг «qɔ&#x303;˘ɲђ͜ʃˑʊς», олунчак «ɔ&#x303;lʊɲђ͜ʃˑaq», ынча «ы̅ɲђ͜ʃˑa».
мен чораан мен — mεn‿ђ͜ʃˑɔra:n mεn
 
Одуруг 72 ⟶ 114:
=== Артыы дылдың үннери ===
Тыва чугаада артыы дылдың үннери 10 аңгы хевирлиг. Ол үннер ийи бөлүкке чардынар.
* Чымчак таалайның мурнуу чартыынга тыптыр — x, k, g, γ, ŋn&#x327; чымчак одуругнуң ажык үннер-биле кады чоруур.
* Чымчак таалайның артыы чартыынга тыптыр — χ, q, ς, ƣ, ŋ кадыг одуругнуң ажык үннер-биле кады турар.
Тыва чугаада ол үннер 4 фонема кылдыр каттына бээр.
 
==== Фонема [x&#x333;] ====
Ол фонема x биле χ деп үннерди илередир. Бижикке ол ийи үннү «х» деп үжүк-биле айтыр.<br />
хаа «χa:», хоо «χɔ:», хээ «xε:», хем «xεm», хеп «xεp», хир «xɪr», хөл «xøl», хүл «xʏl».
 
==== Фонема [k8k&#x332;] ====
Ол фонема k, q, g, ς, γ, ƣ деп үннерди илередир. Бижиирде ол фонеманы «к» биле «г» деп үжүктер-биле айтыр. В. М. Наделяев ол фонеманы [k8] кылдыр айтып турган.<br />
кем «kεm», кир «kɪr», өк «øk», күш «kʏʃ̳ˑ», пак «p̳ʿaq», бак [«p&#x332;a˘q]», бок «p̳ʿɔq», ок — «ɔ˘q», маак «mã:q», үгү «ʏγʏ».
 
Сөстүң материалдыг бүдүжү өскерли берзе [k8k&#x332;] деп фонемага хамаарышкан үннер солчуп эгелээр, чамдык сөстерде артыы дылдың үнү чиде берип болур.
* хем кежер — «xεm‿gεʒˑεr», өле көк — «ølε‿γøk».
* ак «aq» — агы «aƣы̅», ук «ʊq» — угу «ʊƣʊ», тик «t̳ʿɪk» — тиги «t̲ɪγɪ», белек «p&#x332;εlεk» — белээ «p&#x332;εlε:», көк «køk» — көгү «køγʏ», хек «xεk» — хеги «xεγɪ».
 
ς биле g деп аллофон ŋ деп үннүң соонга хаалчак апаар. Шак ынчан, ол үн кулакка шала ыыткыр дыңналыр.
* караңгы «qaraŋςы̅», бурунгаар «p&#x332;ʊrʊŋςa:r», Куңгуртуг «qʊŋςʊrtʊƣ», чаңгыс «ħ͜ʃˑaŋςы̅s̲».
* диңгирээр «t̲ɪŋgɪrε:r», дүңгүр «t̲ʏŋgʏr», мөңгүн «møŋgʏn», түреңги «t̳ʿʏrεŋgɪ».
 
==== Фонема [γ,&#x324; &#x323;] ====
Ол фонема-биле γ биле ƣ деп үннерни айтыр. Бижиирде ол фонеманы чүгле «г» деп үжүк-биле айтыр.<br />
өг «øγ», агы «a˘ƣы̅», даг «t̲aƣ», баг «p&#x332;aƣ», эриг «εrɪγ», чүг «ħ͜ʃˑʏγ».
 
Сөстүң материалдыг бүдүжү өскерилзе увулярлыг үннерниң чидер чаңы илдең апаар.<br />
бег «p&#x332;εγ» — бээ «p&#x332;ε:», тиг «t̳ʿɪγ» — тии «t̳ʿɪ:», тег «t̲εγ» — дээр «t̲ε:r».
 
==== Фонема [ŋ&#x324; &#x323;] ====
Ол фонема ийи хевирлиг: ŋ биле ŋ'n&#x327; дыр. Бижиикке ону «н» билеазы «ң» деп үжүк-биле айтыр.
* оң «ŋɔŋ», коңга «qɔ˘ŋςa», чаң «ħ͜ʃˑaŋ», булуң «pʊlʊŋ», бурунгу «pʊrʊŋςʊ:», даяңгыыш «t̲aj̃aŋςы̅:ʃ̲ˑ».
 
ŋn&#x327; деп үн чымчак одуругнуң ажык үннери-биле кожа тургаш чымчая бээр. Ол үннүң чымчак хевирин апостроф демдээ-биле айтып каалытурар.
* меңээ «mεŋ'mεn&#x327;ε:», ириң «ɪrɪŋ'ɪrɪn&#x327;», өң «øŋ'øn&#x327;», өлең «ølεŋ'ølεn&#x327;», эң «εŋ'εn&#x327;», түң «t̳ʿʏŋ't̳ʿʏn&#x327;».
 
== Үлегерлеп алган үннер ==
Одуруг 113 ⟶ 155:
* [г] деп үн [к] деп үн-биле солуттуна бээр. Чижээ: газ [ка:с], гараж — [кара:ш], гектар — [кекта:р].
* [ц] деп үн [с] азы [з] деп үн-биле солчу бээр. Чижээ: перец — [пе:рес], социализм — [соъсиали:зим], цемент — [се:менди], цех — [се:х], цирк — [си:рик], цыган — [сыга:н], танцы — [та:нзы].
* [ф] деп үннү тывалар [п] деп үн-биле солуй адаар турган. Чижээ: фабрика — [па:брикаβрика], фамилия — [пами:лия], фартук — [па&#x303;:ртык], ферма — [пе:рма], феодализм — [пидали:зим], фильм — [пи:лим], шкаф — [шкаъ:п].
* [щ] деп үн орнунга [ш] кире бээр. Чижээ: щётка — [шо:тка], плащ — [пыла:ш].
 
Совет үеде Ш. Ч. Сат солун чүве эскерген. Үлегерлеп алган сөстерде [ф] биле [в] деп үннерни орустар ышкаш улус олчаан адавас турган. Тыва кижиниң чугаазында ындыг үннер, ийи эрин аразының үрдүнүп адаттынар, дүлей үннери кылдыр хуула бээр. Ынчангаш, ындыг үннерни грек алфавиттен алган үжүктер-биле айтып бижиир турган — [φ] биле [β]. Ол ийи үннү, Совет үеде тыптып келген үннер деп санап болур. [φ] биле [ф] деп үннерде ылгал бар. Чижээ, «ферма» деп сөсте [ф] деп үннү орустар эрин-диш аразы-биле күштүг үрүп адаар, [φ] деп үн ындыг күштүг эвес. Ш. Ч. Саттың классификациязында [φ] биле [ф] дээрге чаңгыс [ф] деп фонеманың хевирлери-дир. Чижээ: вагон — [βаго&#x303;:н], фабрика — [φа:βрика], феодализм — [φидали:зим], ферма — [φе:рма], шкаф — [шка:φ].
 
== Тайылбыр кезек ==
Одуруг 122 ⟶ 164:
 
== Үндезини ==
# {{Ном
| автор = Бичелдей&nbsp;К. А.
| заглавие = Звуковой строй диалектов тувинского языка
| издание = 2-е изд
| ответственный = под ред. Э. Р. Тенишева
| место = М.
| издательство = Российского университета дружбы народов
| год = 2001
| страниц = 156
}}
# {{Ном
| автор = Сат&nbsp;Ш. Ч., Салзыңмаа&nbsp;Е. Б.
| заглавие = Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология)
| ответственный = Д. А. Моңгуш редакторлаан
| место = Кызыл
| издательство = Тываның ном үндүрер чери
| год = 1980
| страниц = 260
}}
# {{чүүлНом
| автор = Сегленмей С.Ф.
| заглавие = Консонантизм тувинского языка. экспериментально-фонетическое исследование
|заглавие = Тувинские шумные губные согласные фонемы
| ответственный = подотв. ред. И. Я. СелютинойСелютина
|ссылка = http://www.philology.nsc.ru/journals/ykns/pdf/YKNS_09/2001_09_Seglenmej.pdf
| место = НовосибирскКызыл
|ответственный = под ред. И. Я. Селютиной
| издательство = НГУРИО ТувГУ
|издание = Языки коренных народов Сибири
|тип год = журнал2010
| страниц = 142
|место = Новосибирск
| isbn = 978-5-91178-032-6
|издательство = НГУ
}}
|год = 2001
# {{чүүл
|номер = 9
|автор = Сегленмей С.Ф.
|страницы = 121-126
|заглавие = Тувинские шумные губные согласные фонемы
}}
|ссылка = http://www.philology.nsc.ru/journals/ykns/pdf/YKNS_09/2001_09_Seglenmej.pdf
#{{чүүл
|ответственный = гл.под ред. АИ. ВЯ. ПетроваСелютиной
|автор = Сегленмей С.Ф.
|издание = Языки коренных народов Сибири
|заглавие = Заднеязычные шумные согласные тувинского языка
|тип = журнал
|ссылка = http://amnko.ru/index.php/download_file/view/103/82/
|место = Новосибирск
|ответственный = гл. ред. А. В. Петрова
|издательство = НГУ
|издание = Мир науки, культуры, образования
|типгод = журнал2001
|местономер = Горно-Алтайск9
|страницы = 121-126
|издательство = НГУ
}}
|год = 2011
# {{чүүл
|номер = 6 (31)
|автор = Сегленмей С.Ф.
|страницы = 306-311
|заглавие = Заднеязычные шумные согласные тувинского языка
|issn = 1991-5497
|ссылка = http://amnko.ru/index.php/download_file/view/103/82/
}}
|ответственный = гл. ред. А. В. Петрова
|издание = Мир науки, культуры, образования
|тип = журнал
|место = Горно-Алтайск
|издательство = НГУ
|год = 20012011
|номер = 96 (31)
|страницы = 306-311
|issn = 1991-5497
}}
 
[[Аңгылал:Тыва дыл]]