Тыва чугааның ажык эвес үннери: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
бЭдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 4:
== Тыва чугааның чиңгине үннери ==
Бо дээрге, өгбелериниң чугаазындан салгал дамчып келген үннер-дир.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+ К. А. Бичелдейниң кылган классификациязы.
|-▼
! rowspan="2" | Адаарының <br>күжениишкини-биле !! rowspan="2" colspan="2" | Шаптык хевириниң <br>аайы-биле !! colspan="5" | Тыптыр чериниң (идекпейлиг органның) аайы-биле
|-
Одуруг 18:
| rowspan="3" | Кошкак || colspan="2" | хаалчак || p̲ (p, b) || t̲ (t, d) || || q (q, k) ||
|-
| colspan="2" | кызаалыг || (β, w) ||
|-
| colspan="2" | хаалчак-кызаалыг <br>(аффрикаталар) || || || ħ͜ʃˑ (ħ͜ʃˑ, ђ͜ʃˑ) || ||
|-
| rowspan="4" | Аяар
|-
| кызаалыг || || || j̃ || ||
Одуруг 28:
| colspan="2" | кызаалыг, аас-биле || || l (l, λ) || j || || γ (ƣ, γ)
|-
| colspan="2" |
|}
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+ С. Ф. Сеглеңмейниң кылган классификациязы.
! rowspan="4" | Даажы-биле
! rowspan="4" | Адаарының<br />күжениишкини-биле
! rowspan="4" colspan="2" | Шаптык хевириниң<br />аайы-биле
! colspan="7" | Идекпейлиг органның аайы-биле
▲|-
| Эрин-биле || colspan="2" | Мурнуу дылдың || Ортаа дылдың<br />мурну || Ортаа дылдың || colspan="2" | Артыы дылдың
|-
| rowspan="2" | Ийи эринниң || colspan="2" | Мурнуу таалайның || colspan="2" | Кадыг таалайның || colspan="2" | Чымчак таалайның
|-
| width="90" | Диштиң || Диш дазылы || Диш дазылының<br />алды || Таалай ортузу || Чымчак таалайның<br />мурну || Чымчак таалайның<br />арты
|-
| rowspan="7" | Дааштыг
| rowspan="3" | Күштүг || colspan="2" | Хаалчак<br />частыышкынныг || [p̳ʿ] || [t̳ʿ] || || || || ||
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Борбак || || [s] || || || || [x̳] || (χ)
|-
| Хере || || || [ʃ̳ˑ] || || || ||
|-
| rowspan="4" | Кошкак || colspan="2" | Хаалчак<br />частыышкын чок || [p̲] (β, b) || [t̲] (d) || || || || [k̲] (γ, g) || (q, ϛ, ƣ)
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Борбак || || [z̲] (s) || || rowspan="2" | || rowspan="3" | || rowspan="3" | || rowspan="3" |
|-
| Хере || || || [ʒ̲ ͘] (ʃ ͘)
|-
| colspan="2" | Хаалчак-кызаалыг<br />(аффрикаталар) || || || || [h͜ʃˑ] (ђ͜ʒˑ)
|-
| rowspan="4" | Дааш чок
| rowspan="4" | Аяар || colspan="2" | Хаалчак-өдүглүг<br />(думчуктуң) || [m] || [n] || || || (ɲ) || [ŋ] || (ņ)
|-
| rowspan="2" | Кызаалыг || Дыл<br />кыдыының || || [l] || || (λ) || || ||
|-
| Дыл<br />кырының || colspan="2" | || || [j] (j̃) || || [γ] || (ƣ)
|-
| colspan="2" | Сирилээш || colspan="2" | || [r] || colspan="4" |
Онза тайылбыр.
# Чаңгыс үжүк-биле айтып каан ажык эвес үннерни ылгаар дээнде, үжүк адаанга шыйыглар тыртып каар бис. Бир шыйыг: C̲ — кошкак үн илередир, ийи шыйыг: C̳ — үннүң күштүүн илередир.
# Скобка иштинде
# «Аяар» деп сөс-биле В. М. Наделяевтиң «сверхслабый» деп терминин очулдуруп салган. Даштыкы чурттарда оларны sonorant азы sonant дээр.
# Иий сек-биле “:” үннерниң узунун айтыр. Чижээ: ашак — «aʃ̲ˑ:aq». «Ашак» деп сөсте ʃ̲ˑ: деп үннү узадыр адаар.
# К. А. Бичелдейниң бижиинде скобка иштинде дээрге фонеманың хевирлери-дир, скобкалаваан үн дээрге фонема боду-дур.
# С. Ф. Сеглеңмейниң бижиинде дөрбелчин скобка иштинде — [], айтып каан үннүң туружу фонема болур, борбак скобкалар-биле — (), аллофон дээр үннү айтып салган.
# Тыва чугааның үннеринден С. Ф. Сеглеңмей 18 фонема аңгылап алган, К. А. Бичелдей 19 фонеманы аңгылап алган.
=== Фонема [
Бижикке, сөстүң эгезинге т деп үжүк тыныштыг, частыышкынныг t̳ʿ деп үннү илередир.<br />
тараа
=== Фонема [t] ===
t̲ деп дүлей, кошкак үн cөс иштинде каяа-даа турар. Бижикке ону «т» биле «д» деп үжүктер-биле айтыр.<br />
дыт
t̲ деп үннүң бичии ыыткырзымаар d деп хевири бар. d деп үн чүгле сөс ортузунга тыптып кээр-дир.<br />
ада
=== Фонема [
p̳ʿ дээр тыныштыг, частыышкынныг үн сөс эгезинге турар. Ону «п» деп үжүк-биле айтып бижиир.<br />
пар
=== Фонема [p] ===
Ол фонеманы бижикке «п» биле «б» деп үжүктер-биле айтып бижиир. Ооң аллофоннары: d, β, w.<br />
баш
p̲ деп фонеманың бичии ыыткырзымаар b деп хевири бар. b деп үн сөс ортузунга тыптыр кээр-дир.<br />
барба
p̲ деп фонеманың β биле w деп ыыткырзымаар кошкак аллофоннары база бар. β — эрин-биле адавас үннер-биле кады чоруур, w — эрин-биле адаар үннер-биле кады чоруур. Бижикке оларны «в» деп үжүк-биле айтыр.<br />
ава
=== Аллофон
Хаалчак-кызаа ħ͜ʃˑ дээр фонеманың ђ͜ʃˑ деп онза хевири бар. Ол үн сөс ортузунга λ, m, n, ɲ деп үннерниң соонга тургаш тыптып келир.
* калчаа
* думчук
* анчыг
мен чораан мен — mεn‿ђ͜ʃˑɔra:n mεn
Одуруг 72 ⟶ 114:
=== Артыы дылдың үннери ===
Тыва чугаада артыы дылдың үннери 10 аңгы хевирлиг. Ол үннер ийи бөлүкке чардынар.
* Чымчак таалайның мурнуу чартыынга тыптыр — x, k, g, γ,
* Чымчак таалайның артыы чартыынга тыптыр — χ, q, ς, ƣ, ŋ кадыг одуругнуң ажык үннер-биле кады турар.
Тыва чугаада ол үннер 4 фонема кылдыр каттына бээр.
==== Фонема [x̳] ====
Ол фонема x биле χ деп үннерди илередир. Бижикке ол ийи үннү «х» деп үжүк-биле айтыр.<br />
хаа
==== Фонема [
Ол фонема k, q, g, ς, γ, ƣ деп үннерди илередир. Бижиирде ол фонеманы «к» биле «г» деп үжүктер-биле айтыр. В. М. Наделяев ол фонеманы [k8] кылдыр айтып турган.<br />
кем
Сөстүң материалдыг бүдүжү өскерли берзе [
* хем кежер — «xεm‿gεʒˑεr», өле көк — «ølε‿γøk».
* ак «aq» — агы «aƣы̅», ук «ʊq» — угу «ʊƣʊ», тик «t̳ʿɪk» — тиги «t̲ɪγɪ», белек «p̲εlεk» — белээ «p̲εlε:», көк «køk» — көгү «køγʏ», хек «xεk» — хеги «xεγɪ».
ς биле g деп аллофон ŋ деп үннүң соонга хаалчак апаар. Шак ынчан, ол үн кулакка шала ыыткыр дыңналыр.
* караңгы
* диңгирээр
==== Фонема [γ
Ол фонема-биле γ биле ƣ деп үннерни айтыр. Бижиирде ол фонеманы чүгле «г» деп үжүк-биле айтыр.<br />
өг
Сөстүң материалдыг бүдүжү өскерилзе увулярлыг үннерниң чидер чаңы илдең апаар.<br />
бег «p̲εγ» — бээ «p̲ε:», тиг «t̳ʿɪγ» — тии «t̳ʿɪ:», тег «t̲εγ» — дээр «t̲ε:r».
==== Фонема [ŋ̤ ̣] ====
Ол фонема ийи хевирлиг: ŋ биле
* оң
* меңээ
== Үлегерлеп алган үннер ==
Одуруг 113 ⟶ 155:
* [г] деп үн [к] деп үн-биле солуттуна бээр. Чижээ: газ [ка:с], гараж — [кара:ш], гектар — [кекта:р].
* [ц] деп үн [с] азы [з] деп үн-биле солчу бээр. Чижээ: перец — [пе:рес], социализм — [соъсиали:зим], цемент — [се:менди], цех — [се:х], цирк — [си:рик], цыган — [сыга:н], танцы — [та:нзы].
* [ф] деп үннү тывалар [п] деп үн-биле солуй адаар турган. Чижээ: фабрика — [па:
* [щ] деп үн орнунга [ш] кире бээр. Чижээ: щётка — [шо:тка], плащ — [пыла:ш].
Совет үеде Ш. Ч. Сат солун чүве эскерген. Үлегерлеп алган сөстерде [ф] биле [в] деп үннерни орустар ышкаш улус олчаан адавас турган. Тыва кижиниң чугаазында ындыг үннер, ийи эрин аразының үрдүнүп адаттынар, дүлей үннери кылдыр хуула бээр. Ынчангаш, ындыг үннерни грек алфавиттен алган үжүктер-биле айтып бижиир турган — [φ] биле [β]. Ол ийи үннү, Совет үеде тыптып келген үннер деп санап болур. [φ] биле [ф] деп үннерде ылгал бар. Чижээ, «ферма» деп сөсте [ф] деп үннү орустар эрин-диш аразы-биле күштүг үрүп адаар, [φ] деп үн ындыг күштүг эвес. Ш. Ч. Саттың классификациязында [φ] биле [ф] дээрге чаңгыс [ф] деп фонеманың хевирлери-дир. Чижээ: вагон — [βаго̃:н], фабрика — [φа:βрика], феодализм — [φидали:зим], ферма — [φе:рма], шкаф — [шка:φ].
== Тайылбыр кезек ==
Одуруг 122 ⟶ 164:
== Үндезини ==
# {{Ном
}}
# {{Ном
}}
# {{
| заглавие = Консонантизм тувинского языка. экспериментально-фонетическое исследование
|заглавие = Тувинские шумные губные согласные фонемы▼
|ссылка = http://www.philology.nsc.ru/journals/ykns/pdf/YKNS_09/2001_09_Seglenmej.pdf▼
▲ |ответственный = под ред. И. Я. Селютиной
|издание = Языки коренных народов Сибири▼
| страниц = 142
▲ |место = Новосибирск
| isbn = 978-5-91178-032-6
▲ |издательство = НГУ
}}▼
|год = 2001▼
# {{чүүл▼
|номер = 9▼
|страницы = 121-126▼
▲}}
▲#{{чүүл
▲ |автор = Сегленмей С.Ф.
|заглавие = Заднеязычные шумные согласные тувинского языка▼
|тип = журнал
|ссылка = http://amnko.ru/index.php/download_file/view/103/82/▼
|место = Новосибирск
▲ |ответственный = гл. ред. А. В. Петрова
|издание = Мир науки, культуры, образования▼
▲ |издательство = НГУ
}}
# {{чүүл
|автор = Сегленмей С.Ф.
|страницы = 306-311▼
|issn = 1991-5497▼
▲}}
|ответственный = гл. ред. А. В. Петрова
|тип = журнал
|место = Горно-Алтайск
|издательство = НГУ
}}
[[Аңгылал:Тыва дыл]]
|