Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
бЭдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 12:
== Сыра ча ==
Бо дээрге ээлгир ыяш сывындан чазапкаан ча-дыр. Чаның сывы албан быжыг болгаш ээлгир болур ужурлуг. Тааржыр ыяшты эки хынап шилип тургаш талдан, [[Дыт|дыттан]], шивиден азы [[хадың]] будуундан кезип апп болур. Кезип каан ыяш будуун баштай кургадып алыр херек. Ча уну үш илигден чоон болбас, тудазындан тударга эптиг болур ужурлуг. Ча онзагай чараш хевирлиг, ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг. Кирижевээн ёзулуг сыра чаның узуну бөрт кедип алган кижи дурту хире болур. Кандыг-даа чаны аргалыг болза даштындан мыйгак-хараган карты-биле азы тос-биле хырбалап алза эки. Ындыг ча шыкка алыспас.
Чаны уш-башчок черге каап, октап болбас. Өл-шыктан база чаны камнаар херек. Ажы-төлүнге, ойназын дээш, тыва улус кызытпа ча кылып бээр турган.
Одуруг 30:
Киришити адыг, буур, сыын, хүлбүс азы шары кежинден дилип алыр. Аът кежинден база кылып болур, аът кежиниң эки чүвези дээрге, кыштың соогунда ол чаныычал шынарын чидирбес. Чогум, тывалар аът малды ыдыктаар турган, ынчангаш тыны үзүлген малдың кежин бажы-биле каттай, черге шанчып каан узун сыраларга хере азып каар турган. Кончуг быжыг кириш те азы хуна кежинден болдунар чүве.
== Чакыш биле эргек хавы ==
Одуруг 39:
Улуг аңнар чер кырындан арлы бээрге аңчыларның кол хер-херексели ча-согун апарган.
[[Сибирь|Сибирниң]] аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор.
[[Сибирь|Сибирниң]] аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор. А. П. Окладников деп эртемден [[Байкал|Байкалдың]] соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин казып турган. Аңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. Серов культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң. Цэпань хемниң унудан чевег бистиң эрага чедир VIII-IV дугаар вектер үезинге хамааржыр. Белоусово суурнуң чанында чевег б.э.ч. III дугаар вектен орай эвес үеге хамааржыр ужурлуг.▼
▲
Сибирниң барыын талазында, хүлер векке хамаарышкан чевеглерден тывылган кадыг чалар артынчыларын б. э. ч. III дугаар муң чыл, II дугаар муң чылдарга онааштырп болур. Кротов, елунин, самусь деп археологтуг культураның улузу чаның үстүү, алдыы сагынга чонуп каан чиңге сөөктерни чыпшырып шарып аар турган<ref>[http://www.archaeology.nsc.ru/ru/publish/sessbornik/doc/ses_2014.pdf В. И. Молодин. Эволюция концевых накладок лука в эпоху бронзы. (Западно-Сибирская лесостепь). стр. 212-214. // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. – Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2014. – Т. XX. – 458 с.]</ref>.
Скиф-сибирь культуразының кижилери база бир онза хевирлиг чалар ажыглап чораан. Кирижи тыртып каан ындыг чаны, кыдыындан көөр болза ’М’ деп үжүк ышкаш болур. Чамдык улуска скиф ча грек алфавиттиң Σ (сигма) деп үжүүн сагындырар. Ындыг чаларның дурту узун эвес, 60-78 санитиметр хире болур. Шак ындыг ча дээрге аът мунган кижиниң хер-херексили-дир. Ол үениң улузу хову-шынаа чериниң оруктарынга тергелерлиг бо-ла эстеңнедип халдып чоруур улус чүве. Ылаңгыяа аъттыг, шаап чоруур кижиге тааржып каан, эптиг чепсек-дир. Скиф ча болза аар эвес, холга тудунгур чепсек-тир.
Одуруг 136 ⟶ 140:
Олимпий-даа, блоктуг-даа чаны кыдыындан көөрге кижи караанга бо-ла көскүлеңнээр ийи чүве бар. Ол дээрге ''хараал'' биле ''стабилизатор''-дур. Олимпий чаның хараалынга дуранда ышкаш улгаттырар шил салып болбас.<br />
Блоктуг чаны салаа-биле тыртпас, тускай “дүлгүүр” турар. Ол дүлгүүрде баг бар, ол баг киришти так кужактап алган турар. Адар дээн кижи дүлгүүр туткан холунуң бир салаазы-биле дээкти ажыда шелиптерге, карак-чивеш аразында кириш “хирт” дээр, согун ужуп чоруй баар
Маргылдаа үезинде кончуг дүрүм бар, олимпий чаның кирижин чүгле салаа-биле тыртар, дүлгүүр ажыглап болбас. Блоктуг ча-биле адар
== Даштыкы терминология ==
| |||