Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Көпек (чугаа | үлүг)
Agilight (чугаа | үлүг)
Одуруг 12:
 
== Сыра ча ==
Бо дээрге ээлгир ыяш сывындан чазапкаан ча-дыр. Чаның сывы албан быжыг болгаш ээлгир болур ужурлуг. Тааржыр ыяшты эки хынап шилип тургаш талдан, [[Дыт|дыттан]], шивиден азы [[хадың]] будуундан кезип болур. Кезип каан ыяш будуун баштай кургадып алыр херек. Ча уну үш илигден чоон болбас, тудазындан тударга эптиг болур ужурлуг. Ча онзагай чараш хевирлиг, ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг. Кирижевээн ёзулуг сыра чаның узуну бөрт кедип алган кижи дурту хире болур. Кандыг-даа чаны аргалыг болза даштындан мыйгак-хараган карты-биле азы тос-биле хырбалап алза эки. Ындыг ча шыкка алыспас.
 
Чаны уш-башакбашчок черге каап, октап болбас. Өл-шыктан база чаны камнаар херек. Ажы-төлүнге, ойназын дээш, тыва улус кызытпа ча кылып бээр турган.
 
== Кадыг ча ==
Шаанда тывалар ону ''кадыг кара ча''-даа дээр турган, ''дошкун кара ча''-даа дээр турган. Кадыг ча, сыра чага бодаарга улуг эвес, дурту кулаш четпес боор оң. Эрги базырыктар иштинден тыпкан чаларның узуну 1,2 хире метр, эң улуу-ла 1,5 метрден черле ашпас боор.
 
Ындыг чепсекти кылыр дээн кижи чаның ээлгир күжүн улам быжыдарарын кызыдар турган. Ону кылырда сыын азы буга мыйызы, сөөк болгаш сиир херек. Чазын дүшкен сыын мыйызын ажыглаар турган. Сиирни соккан [[Буга|буганың]] ооргазындан, хол, будунуң даванындан кезип алыр турган. Оон ол сиирлерни кургадып алгаш, дыдып-дырап алыр. Хырба база херек, ону балыктың кежинден азы хавындан хайындырып алыр турган. [[Мезил|Мезилдиң]] кежинден, азы хавындан кылган хырба тергиин-дир.
 
Чаның ыяш унуга бир талазындан сивирип тавылаан мыйыс чыпшырып каар турган, өске талазындан сиирлерни узун дургаар чыпшырып каар турган. Физиктиг шынары-биле, сиир биле мыйыс, ийи аңгы материал-дыр. Мыйыс ээлгир-даа болза сиир ышкаш шөйлүүчел эвес. Ынчангаш, бир эвес, чаны кирижеп алыр дээн болза, мыйыс чаның иштии талазында апаар, чыпшырган сиирлер даштыы талазында апаар. Кадыг ча кылырда элээн үр үе эртер, 1 чыл ажа берип болур. Өл ыяшты кескеш кургадыр. Сиирни чазап каан ча ыяжынга хырбалап чыпшыргаш база кургадып салыр, мыйыс азы сөөктү чыпшыргаш база-ла кургадыр. Кирижээн кадыг ча кончуг хертеш көстүр. Бүдүнү-биле тениң ийи мыйызындан чазап, чонуп каан дошкун кара ча тергиин эки болур.
Одуруг 36:
 
== Чепсектиң кыска төөгүзү ==
Эң эртеги үелерде, амгы кижилерниң өгбелери [[Африка|Африкадан]] үнгелекте ча-согун деп чепсектиг турган-дыр. Даш вектерде чер кырынга улуг аңнар амыдырап чораан. Ол аңнарны улус чыдаларлыг, азы шиштээн ыяштар тудуп алгаш сүрүп турган.
Улуг аңнар чер кырындан арлы бээрге аңчыларның кол хер-херексели ча-согун апарган.
 
[[Сибирь|Сибирниң]] аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор. А. П. Окладников деп эртемден [[Байкал|Байкалдың]] соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин казып турган. Аңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. Серов культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң. Цэпань хемниң унудан чевег бистиң эрага чедир VIII-IV дугаар вектер үезинге хамааржыр. Белоусово суурнуң чанында чевег б.э.ч. III дугаар вектен орай эвес үеге хамааржыр ужурлуг.
 
Скиф-сибирь культуразының кижилери база бир онза хевирлиг чалар ажыглап чораан. Кирижи тыртып каан ындыг чаны, кыдыындан көөр болза ’М’ деп үжүк ышкаш болур. Чамдык улуска скиф ча грек алфавиттиң Σ (сигма) деп үжүүн сагындырар. Ындыг чаларның дурту узун эвес, 60-78 санитиметр хире болур. Шак ындыг ча дээрге аът мунган кижиниң хер-херексили-дир. Ол үениң улузу хову-шынаа чериниң оруктарынга тергелерлиг бо-ла эстеңнедип халдып чоруур улус чүве. Ылаңгыяа аъттыг, шаап чоруур кижиге тааржып каан, эптиг чепсек-дир. Скиф ча болза аар эвес, холга тудунгур чепсек-тир.