Согун: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
бЭдилгениң тайылбыры чок |
бЭдилгениң тайылбыры чок |
||
Одуруг 13:
Тыва дылда «молдурук» дээрге хөй уткалыг сөс-түр. Ылаңгыяа, ча-согунга хамаарыштыр ол сөстүң ийи утказы илеретинип кээр.
# Согуннуң бажынга кедирер чүве. Ол кабак-даа болур, чиңге-даа болур, чидиг-даа болур, борбаксымаар мугур баштыг-даа болур. Ок бажын сөөктен азы демирден кылыр. Молдурукту буур, сыын, иви мыйызындан база кылыр. Молдурукту кедирерде ооң чиңгежек ужун ыяштың өзээнче таптыг киир идиптер, молдурукту таптыг кедирбес болза ыяш сывы чарлы берип болур. Уштуна бербезин дээн ону хырбалаар, азы чок болза хендир ышкаш чиңге кургаг сиирлер-биле так кылдыр шарып каар.
# Хожууланың алдыы ужунга тускай, онза молдурук турар. Ындыг молдуруктуг
Ча-биле маргылдаа чорударда,
Одуруг 28:
</blockquote>
==== Хоош согун ====
* '''Ок, сыйда, хожуула'''. «Ок», «сыйда», «хожуула» деп сөстер ийи уткалыг. Ол сөстер-биле согуннуң молуруун-даа айтыр, молдуруктуг, чүглеп каан бүдүн согунну-даа айтып чугаалаар. Ол дээрге шаандагы сөстер-дир. Тоолдарны номчуп көөр болзуңарза «хожуула» биле «сыйда» деп сөстер-биле тоолчу кижи бирде согунну айтпышаан ыдып турар, бир чамдыкта согуннуң молдуруун-даа айтпышаан ыдып турар. Чижээлээрге, «согун огу» диген болза ол дээрге согуннуң молдуруу-дур. «Ок» дээрге сөс эрте-бурунгу түрк сөс-түр<ref>OQ I стрела: Арын 368. oa -- oq // Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969. — 677 с.</ref>. Шаанда Төп Азияга түрк дылдыг улус чурттап чораан. Ол улустуң эрги чугаазындан «ок» деп сөстү «согун» кылдыр очулдурар.▼
Хожуула аълдынга тускай молдурук кедирип каан турар. «Сыры» азы «сырыглык» деп сөстер-биле Тожу улузу сыынны адаар чораан. Чижээ: чудай сырыглык — ийи харлыг сыын, чиңге сырыглык — үш харлыг сыын<ref>Чадамба З. Б. Тоджинский диалект тувинского языка. Кызыл, Тувкнигоиздат, 1974. Арын 65.</ref>. «Сырыглык ок» дээрге «сыгырар молдуруу сыын мыйызындан кылган согун» дээн уткалыг сөс-түр.
Хоош согуннуң молдуруун мыйыстан азы сөөктен кылыр. Боп-борбак чүве, шөйбек болза узуну 5 см-ден ашпас, доора дургаар 2-3 см. хире болур, кыдыгларында үттерлиг. Согун ужарга, ооң үттеринден агаар киргеш үнерге, сыгырган азы сыылаан үн дыңналыр. Хоош согунга каң ок кедирери албан эвес.
Бедик дыттың бажынче дииң үне халый бээр болза, дииңниң кырындан сыгырар окту салып бадырыптар. Сыылаан, сыгырып ушкан согундан дииң сылданы бээр. Бедиктиң бедиинге турган аң бичии-ле бадып келир. Ужуп үнген куштарның кырындан хоош согунну салыптар болза, олары черже чавызай бээр. Ол-ла дораан, аваангыр кижи адар огун тырткаш салыптар. Сырыглык октуң даажы хартыганың кыпсынчыг алгызынга дөмей боорга куштар ол октуң даажындан коргар хевирлиг. Турган буур азы сыынның талазынче хоош согунну салыптар болза, оозу сылданы бергеш, биче када шимчевейн туруптар. Ынча-на кашпагай кижи каң хожуулазы-биле аңын адып дүжүрер.
=== Ок, сыйда, хожуула ===
▲
<blockquote>
“Үш аданың дужундан тура улуга ''кара хожуулазын'' ажыр артып ап-даа турган иргин”<ref>Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге. Арын 4. // ТДЛТЭШИ. Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге. Тыва тоолдар. (О. Ч. Чанчы-Хөө ыткан). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1972.</ref>.
Одуруг 66 ⟶ 74:
| Киришке согуннуң кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. Үргүлчү ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.
|}
Ол, кириш тыртар үш арганы сайгарып көөр болза, улуг эргек-биле тыртар янзызы «эптиг аргадан» укталып тывылган хевирлиг. Чүге-дизе кадыг дошкун чаның кирижин тырпышаан,
== Э. Р. Тенишевтиң сөстүү ==
| |||