Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
бЭдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 12:
== Сыра ча ==
Бо дээрге ээлгир ыяш сывындан чазапкаан ча-дыр. Чаның сывы албан быжыг болгаш ээлгир болур ужурлуг. Тааржыр ыяшты эки хынап шилип тургаш талдан, дыттан,
Чаны уш-башак черге каап, октап болбас. Өл-шыктан база чаны камнаар херек. Ажы-төлүнге, ойназын дээш, тыва улус кызытпа ча
== Кадыг ча ==
Шаанда тывалар ону ''кадыг кара ча''-даа дээр турган, ''дошкун кара ча''-даа дээр турган. Кадыг ча, сыра чага бодаарга улуг эвес, дурту кулаш четпес боор оң. Эрги базырыктар иштинден тыпкан чаларның узуну 1,2 хире метр, эң улуу-ла 1,5 метрден черле ашпас боор.
Ындыг чепсекти кылыр дээн кижи чаның ээлгир күжүн улам быжыдарарын кызыдар турган. Ону кылырда сыын азы буга мыйызы, сөөк болгаш сиир херек. Чазын дүшкен сыын мыйызын ажыглаар турган. Сиирни соккан буганың ооргазындан, хол, будунуң даванындан кезип алыр турган. Оон ол сиирлерни кургадып алгаш, дыдып-дырап алыр. Хырба база херек, ону балыктың кежинден азы хавындан хайындырып алыр турган. Мезилдиң кежинден, азы хавындан кылган хырба тергиин-дир.
Чаның
Шаанда кадыг ча кылып билир улус ховар турган. Бир кадыг чаның өртээ 40 дииң кежинге онаажыр турган. Тергиин дошкун кара чаның өртээ оон-даа аар турган.
== Кириш ==
Чаның ийи ужу-бажынга кертик кезип каар. Аңаа кириштиң баан доңнап каар. Чаның кирижин алгы-кештен кылыр. Алгының дүгү дүшсүн дээш, ону ай ишти хире үеге, сугга турзун дээш суп каар. Оон ам, дораан алгыдан чиңге узун баглар кезип алыр. Ол багларны даап-даап, кургазын дээш, азып каар. Чижээ, сыын кежи биле сиирден каткан кириштер база турган.
Киришити адыг, буур, сыын, хүлбүс азы шары кежинден дилип алыр. Аът кежинден база кылып болур, аът кежиниң эки чүвези дээрге, кыштың соогунда ол чаныычал шынарын чидирбес. Чогум, тывалар аът малды ыдыктаар турган, ынчангаш тыны үзүлген малдың кежин бажы-биле каттай, черге шанчып каан узун сыраларга хере азып каар турган. Кончуг быжыг кириш те азы хуна кежинден болдунар чүве.
Кирижеп алгаш чаны анаа-ла астып алгаш чорбас. Чаны кижи чүгле херек апарганда кирижеп алыр, ылаңгыяа аъдар үе келирге. == Чакыш биле эргек хавы ==
Одуруг 41 ⟶ 45:
Эрги үениң маадырлары дайзынче анаа-ла каң октуг согунну уруп төкпес турган. Октарын камнаар турган, хей черге төтчеглевес турган. Адыгжы кижи эки шишпиш-шишпип, сымырангаш чаңгыс адар чүве. Шаг-шаанда аът кырынга олуруп алгаш, шаап ора часпас адар маадырлар база турган. Ам бо, амгы үеде ындыг улус чок.
Төп Азияга манчжур хаанның төрези доктаай бээрге Тывага чактыр боолар тыптып келген. Аңчылар, маадырлар боо ажыглап эгелээрге мергежилдиг, билиглиг улус кадыг кара чаларны кылбас апарган. Сөөлгү кадыг кара чаларны тыввалар XIX вектиң сөөлүнде кылып турган боор оң. Амгы үеде, XX дугаар вектиң эгезинге хамаарышкан фото чуруктарда дошкун кара ча туткан улус чок, музейлерниң чыгган материалдарында база, кадыг ча чок-тур.
Совет үеден бээр кадыг чаны көрген, азы ону кылып билир кижи Тыва чуртунда көңгүс артпаан.
=== Аржаан II ===
Одуруг 139 ⟶ 145:
# [http://arheologija.ru/okladnikov-pogrebenie-bronzovogo-veka-v-angarskoy-tayge/ А.П. Окладников. Погребение бронзового века в Ангарской тайге. // КСИИМК. Вып. VIII., М.-Л.: 1940. С. 105-113]
# [http://kronk.spb.ru/library/savinov-dg-1981.htm Д.Г. Савинов. Новые материалы по истории сложного лука и некоторые вопросы его эволюции в Южной Сибири. // Военное дело древних племён Сибири и Центральной Азии. Новосибирск: 1981. С. 146-162.]
# Вайнштейн С. И. Историческая этнография тувинцев. Проблемы кочевого хозяйства. — М.: Издательство «Наука». Глав. ред. вост. лит., 1972. — 314 с.
[[Аңгылал:Эртем]]
|