Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал

Шаанда эр дирткен кижи ыяавыла чаны эки адып билир ужурлуг турган. оларныңОларның тергииннери чугаажок турган болбайн аан. Ындыг тулган ча адар эрлерни аңчылар чалап албайынаңнадыр, аанаңаа аңны сегиртип бээр чораан. Аът мурнундан тура халаан койгунну,

Чаның ыяжынга бир талазындан сивирип тавылаан мыйыс чыпшырып каар турган, өске талазындан сиирлерни узун дургаар чыпшырып каар турган. Физиктиг шынары-биле, сиир биле мыйыс, ийи аңгы материал-дыр. Мыйыс ээлгир-даа болза сиир ышкаш шөйлүүчел эвес. Ынчангаш, бир эвес, чаны кирижеп алыр болза мыйыс чаның иштии талазында апаар, чыпшырган сиирлер даштыы талазында апаар. Кадыг чаны кылырда элээн үр үе эртер, 1 чыл ажа берип болур. Өл ыштыыяшты кескеш кургадыр. Сиирни чазап каан ча ыяжынга хырбалап чыпшыргаш база кургадып салыр, мыйыс азы сөөктү чыпшыргаш база-ла кургадыр. Кирижээн кадыг ча кончуг хертеш көстүр. Бүдүнү-биле тениң ийи мыйызындан чазап, чонуп каан дошкун кара ча тергиин эки болур.

Сибирниң аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор. А. П. Окладников деп эртемден Байкалдың соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин казып турган. Аңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. Серов культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң. Цэпань хемниң унудан чевег бистиң эрага чедир VIII-IV дугаар вектер үезинге хамааржыр. Белоусово суурнуң чанында чевег б.э.ч. III дугаар вектен орай эвес үеге хамааржыр ужурлуг.

Скиф-сибирь культуразының кижилери база бир онза хевирлиг чалар ажыглап чораан. Кирижи тыртып каан ындыг чаны, кыдыындан көөр болза М’М’ деп үжүк ышкаш болур. Чамдык улуска скиф ча грек алфавиттиң Σ (сигма) деп үжүүн сагындырар. Ындыг чаларның дурту узун эвес, 60-78 санитиметр хире болур. Шак ындыг ча дээрге аът мунган кижиниң хер-херексили-дир. Ол үениң улузу хову-шынаа чериниң оруктарынга тергелерлиг бо-ла эстеңнедип халдып чоруур улус чүве. Ылаңгыяа аъттыг, шаап чоруур кижиге тааржып каан, эптиг чепсек-дир. Скиф ча болза аар эвес, холга тудунгур чепсек-тир.

Төп Азияга манчжур хаанның төрези доктаай бээрге Тывага чактыр боолар тыптып келген. Аңчылар, маадырлар боо ажыглап эгелээрге мергежилдиг, билиглиг улус кадыг кара чанычаларны кылбас апарган. Сөөлгү кадыг кара чаларны тыввалар XIX вектиң сөөлүнде кылып турган боор оң. Амгы үеде, XX дугаар вектиң эгезинге хамаарышкан фото чуруктарда дошкун кара ча туткан улус чок, музейлерниң чыгган материалдарында база, кадыг ча чок-тур. Совет үеден бээр кадыг чаны көрген, азы ону кылып билир кижи Тыва чуртунда көңгүс артпаан. Тывалар мырыңай XX дугаар вектиң ортан үезинге чедир, дииң азы киш дээнзиг, кежи үнелиг аңче боо арынмас турган. Совет үеден бээр кадыг чаны көрген, азы ону кылып билир кижи Тыва чуртунда көңгүс артпаан.

ыяш сыптарын хырбалаан, ынчангаш ооң тудазы 5 каът дая сывындан бүткен. Чаның ыяш сывын даштындан сиирлер-биле шидип хырбалап каан турган. Кирижевээн чаның узуну 1 метр хире. Бир эвес, ону кирижеп каан турган болза болза ооң узуну кыскалай бээр, хевири бижимел М’М’ деп үжүктү сагындырар. Чаны даштындан хадың карты-биле хырбалап каан турган. Немей, ооң кырындан, даштындан алдындан бүткен, хээлиг, чиңге ама-саазын-биле чаны шып ораап каан<ref>[http://geo.opensochi.org/sites/default/files/attachfiles/6-ya_kubanskaya_konferentsia_Materialy.pdf К.В. Чугунов. Лук и горит у ранних кочевников Цетральной Азии (Особенности конструкции и некоторые параллели в культуре племён Кавказа и Северного Причерноморья). // Шестая Международная Кубанская археологическая конфенренция: Материалы конференции. — Краснодар: Экоинвест, 2013. C. 437-442. ISBN 978-5-94215-172-0]</ref>.

Мында сонуургап көөр болзуңарза, «те-чуңма дешкилежип турган чаның текпези» дээрге, чаның ыяжынга хырбалап каан сөөк азы мыйыс-тыр. Хөөкүй Бора-Шээлей ''дошкун кара чазын'' тырта бээрге оозу хыыңайндыр дааш үндұрүп эгелээн. Тоолчу кижи ону чечен-мерген сөзү-биле кончуг эки ыткан. «Хан хожуула» дээрге согуннуң бажында кедирип каан каң ок-тур.

Англи чоннуң чазы. Англилеп ону «longbow» дээр, ол дээрге «узун ча» дээн уткалыг сөс-түр. Узун чаны аргалыг-ла болза, ээлгир тисс дээр ыяштың будуундан кылып алырын оралдажыр чүве. longbow болза сыра ча-дыр. Ону кылыр дээнде, аңаа мыйыс, сиир, сөөк чыпшыр хырбалавас, оларның аңаа турган херээ-даа чок. Быжыг болгаш ээлгир ыяш будуунга немээр чүве турбас ужурлуг. Ындыг чаның кирижин анаа кижи тыртый албас боор чүве, кижи холу шылай бээр. Ортаакы вектерде англи хаанның шериинге узун ча-биле чепсегленген чадаг шериглер турган. Узун чаның дурту 1,5 — 1,8 метр хире азы 5-6 фут хемчээлдиг<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/English_longbow English longbow]</ref>.

Японнар чаны [йүми] деп адаар, согунну [йа] деп адаар улус-тур. Япон чаны кадыг ча деп болур. Бамбук дээр ыяшты узун дургаар чара кескеш, оозун аажок дески кылдыр тавылап чазап алыр. Шак ынчалдыр чазап каан кургаг бамбук ыяжын кыр-кырындан чыпшыр туткаш хырбалап каар. Япон чагачада бамбуктуң хырбалаан кезектери 4-5 чеде бээр. Йүминиң дурту узун чолдактары 180 сантиметрден эгелээн, эң улуг чаларның узуну мырыңай 2,5 метр хире чеде бээр. Йүмини тудазындан туткаш көрүптер болза үстүү сагы узун, алдыы сагы чолдак болур. Япон чалар ындыг, хевир-дүрзүзү ассиметриялыг<ref>[http://miuki.info/2011/05/yaponskij-luk-drevnejshee-oruzhie/ Японский лук — древнейшее оружие]</ref> .