Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал

АдарангаАдарынга хереглээр чепсек. Шаанда ча аңчы кижиниң кончуг херексели турган. Чалыг улус оран-таңдының аң-меңин дүжүр адып-даа чораан, чаа-дайын-даа кылып чораан, адааннажып ойнап-даа чораан. Тыва улустуң «кара адар» биле «баг адар» деп ийи оюнну бар.

Чаның ыяжынга бир талазындан сивирип тавылаан мыйыс чыпшырып каар турган, өске талазындан сиирлерни узун дургаар чыпшырып каар турган. ФизикаФизиктиг талазышынары-биле, олсиир биле мыйыс, ийи аңгы материал-дыр. Мыйыс ээлгир-даа болза сиир ышкаш шөйлүүчел эвес. Ынчангаш, бир эвес, чаны кирижеп алыр болза мыйыс чаның иштии талазында апаар, чыпшырган сиирлер даштыы талазында апаар. Кадыг чаны кылырда элээн үр үе эртер, 1 чыл ажа берип болур. Өл ышты кескеш кургадыр. Сиирни чазап каан чаныңча ыяшкаыяжынга хырбалап чыпшыргаш база кургадып салыр, мыйыс азы сөөктү чыпшыргаш база-ла кургадыр. Кирижээн кадыг ча кончуг хертеш көстүр. Бүдүнү-биле тениң ийи мыйызындан чазап, чонуп каан дошкун кара ча тергиин эки болур.

Чаның ийи ужу-бажынга кертик кезип каар. Аңаа кириштиң баан доңнап каар. Чаның кирижин алгы-кештен кылыр. АлгыданАлгының дүкдүгү дүшсүн дээндээш ону ай иштиндеишти сугга артытырптурзун дээш суп каар. Оон ам, дораан алгыдан чиңге узун баглар кезип алыр. Ол багларны дапдаап-даап, кургазын дээш, азып каар.

ХүлбүсКиришити хүлбүс азы шары кежинден дилип алыр. Аът кежинден база кылып болур. Чогум, тывалар аът малды ыдыктаар турган, ынчангаш тыны үзүлген малдың кежин бажы-биле каттай, черге шанчып каан узун сыраларга хере азып каар турган. Кончуг быжыг кириш те азы хуна кежинден болдунар чүве. Кирижеп алгаш чаны анаа-ла астып алгаш чорбас. Чаны кижи чүгле херек апарганда кирижеп алыр, ылаңгыяа аъдар үе келирге.

Эң эртеги үеде-леүелерде, амгы кижилерниң өгбелери Африкадан үнгелекте ча-согун деп чепсектиг турган-дыр. Даш вектерде чер кырынга улуг аңнар амыдырап чораан. Ол аңнаржеаңнарны улус чыдаларлыг, азы шиштээн ыштар тудуп алгаш сүрүп турган.

Сибирниң аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор. А. П. Окладников деп эртемден Байкалдың соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин каскан,казып турган. аңааАңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. Серов культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң.

Скиф-сибирь культуразының кижилери база бир онза хевирлиг чалар ажыглап чораан. Ындыг чаның кирижинКирижи тыртып каан турдаындыг чаны, кыдыындан көөр болза М деп үжүк ышкаш болур. Чамдык улуска скиф ча грек алфавиттиң Σ (сигма) деп үжүүн сагындырар. Ындыг чаларның дурту узун эвес, 60-78 санитиметр хире болур. Шак ындыг ча дээрге аът мунган кижиниң хер-херексили-дир. Ол үениң улузу хову-шынаа чериниң оруктарынга тергелерлиг бо-ла эстеңнедип халдып чоруур улус чүве. Ылаңгыяа аъттыг, шаап чоруур кижиге тааржып каан, эптиг чепсек-дир. Скиф ча аар эвес, холга тудунгур чепсек-тир.

Аржаан II базырыындан тыпкан хаан кижиниң чазы онза солун. Дая хараганының сыптарындан кылган ча-дыр. Ол ча болза, 3 хире чазааш чыпшыр хырбалаан дая сывындан бүткен. Чаның ортузунда, тудазы турар черинде, ийи кыдыындан немей

Аңаа немей, чаны даштындан алдындан бүткен, хээлиг чиңге ама-саазын-биле ораап шып каан<ref>[http://geo.opensochi.org/sites/default/files/attachfiles/6-ya_kubanskaya_konferentsia_Materialy.pdf К.В. Чугунов. Лук и горит у ранних кочевников Цетральной Азии (Особенности конструкции и некоторые параллели в культуре племён Кавказа и Северного Причерноморья). // // Шестая международная кубанская археологическая конфенренция. Материалы конференции. Краснодар: Экоинвест, 2013. C. 437-442.]</ref>.

«Бокту-Кириш, Бора-Шээлей» деп тоолдуң ийи аңгы вариантызынвариантызындан алган үзүндүлерни сонуургап көрүңер.

Мында сонуургап көөр болзуңарза, «те-чуңма дешкилежип турган чаның текпези» дээрге, чаның ыяжынга хырбалап каан сөөк азы мыйыс-тыр. Хөөкүй Бора-Шээлей ''дошкун кара чазын'' тырта бээрге оозу хыыңайндыр дааш үндұрүп эгелээн. Тоолчу кижи ону чечен-мерген сөзү-биле кончуг эки ыткан. Хан хожуула дээрге согуннуң бажында кедирип каан каң ок-тур.

Дараазында, шак бо тоол үзүндүзүнде, кырган-авазы оглунга ''дошкун кара чаны'' кылып турганын дугайында тоолчу ыткан.<ref>ТДЛТЭШИ. Бокту-Кириш, Бора-Шээлей. Тыва улустуң маадырлыг тоолу. IV том. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл. 1995 -- ар. 35. ISBN 5-7655-0411-6</ref>

Японнар чаны [йүми] деп адаар, согунну [йа] деп адаар улус-тур. Япон чаны кадыг ча деп болур. Бамбук дээр ыяшты узун дургаар чара кескеш, оозун аажок дески кылдыр тавылап чазап алыр. Шак ынчалдыр чазап каан кургаг бамбук ыяжын кыр-кырындан чыпшыр туткаш хырбалап каар. Япон чага бамбуктуң хырбалаан кезектери 4-5 чеде бээр. Йүмини тудазындан туткаш көрүптер болза үстүү сагы узун, алдыы сагы чолдак болур. Япон чалар ындыг, хевир-дүрзүзү ассиметриялыг<ref>[http://miuki.info/2011/05/yaponskij-luk-drevnejshee-oruzhie/ Японский лук — древнейшее оружие]</ref> .

Орус чоннуң археология биле этнография эртеминде шаандагы үениң чаларынга хамаарыштыр тускай клссификацияклассификация бар. Олар мырыңай үш аңгы эртем терминин ажыглап турар. Ол терминнер 1960-дан чылдардан эгелеп чоорту эртем ажылдарынче сиңип кирген<ref>И.Л. Измайлов. К истории сложного лука Волжской Булгарии середины VIII — X вв. // Военная археология. Оружие и военное дело в исторической и социальной перспективе. СПб: 1998. С. 198-205.</ref>. «Простой лук» дээрге анаа сыра ча-дыр. Бир эвес, бүдүн сыптыг ыяш сывы кадыг болзун дээш, аңааыяшка сиир, мыйыс азы сөөк чыпшырып каан болза, ындыг чаны «сложный лук» деп адаар. «Сложносоставной лук» дээрге аңгы-аңгы кезектерден чыггаш кылып каан кадыг ча-дыр. Ындыг чаның ыяш сывы безин, чаңгыс эвес, бичии кезектерден хырбалаттынып кылдынган.