Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал

Бо дээрге ээлгир ыяш сывындан чазапкаан ча-дыр. Чаның сывы албан быжыг болгаш ээлгир болур ужурлуг. Тааржыр ыяшты эки хынап шилип тургаш дыттан, талдан азы хадың будуундан кезип болур. Кезип каан ыяш будуун баштай кургадып алыр херек. Ча онзагай чараш хевирлиг, ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг. Чаны уш-башак черге каап, октап болбас. Өл-шыктан база чаны камнаар херек. Кирижевээн ёзулуг сыра чаның узуну бөрт кедип алган кижи дурту хире болур. АжыКандыг-төлүнгедаа ойназынчаны дээшаргалыг тываболза улусдаштындан бичиимыйгак-хараган чакарты-согунбиле базаазы кылыптос-биле хырбалап алза эки. Ындыг ча бээршыкка турганалыспас.

Сибирниң аңчылары шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор. А. П. Окладников деп эртемден Байкалдың соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин каскан, аңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. СероввСеров культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржырхамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң.