Хемчик кожууну: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
Одуруг 9:
Манчжурларда Цогбадарху деп кижи чанчын апаргаш Шадарба-бээли дээр оглун Хемчикче чортупкан. Ол кижи Хемчиктиң чонун калган Арабданның ийи оглунга үлеп берген. Ынчалдыр Хемчиктиң Даа биле [[Бээзи кожууну|Бээзи]] ийи кожуун тывылган. Хемчиктиң Даа кожуун 10 сумулуг турган. Цэрэб Шыдар-ваңның манчжурларга удур үймээниге киржип турган боорга, 1764 чылда ону ваң дужаалындан халаткаш, Хемчик кожуунун база хынаап апарган. Бичии када Цэрэбтиң талазындан бир-ле моол даргага үгер-даа деп эрге тывыскаш, кожуун таңмазын берип кааш, кожуунну удуртуп каан.
Оон
Цэрэбтиң кожуунун хынаап апаарга, манчжурлар Хемчиктиң 10 сумузун бир моол ноянга хүлээдип каар деп бодаан. Арай-ла чоогунда чаңгыс-даа моол кожуун турбаан, оларның дөгерези кызыгаар өртээлдеринден мурнуу талаже, ыңай турган. Хемчикке хамык улустан, "Таңды-урянхайның мээрең-чаңгы" Манажаптың чызааны чоок болган. Ол дугайында тускай илеткел кылган, ынчангаш доктаал ёзугаар Хемчик кожуунун Манажаптың чызаан черинге хүлээдип каан.
Одуруг 43:
'''Таблицага онза тайылбыр'''<br />
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. "Суму адын чүге ынчаар адаан?" деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: "Эң эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн суму адын адап каар". Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын база адап каар. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.<br />
Адай дээр сөөктүң улузу Ак-Моңгуш сумузунда тускай арбанныг турган<ref>Адаарда "аъдай" дээр. Б. И. Татаринцев. Два тувинских этнонима (адай, чаг-тыва). стр. 102-103. // ТНИИЯЛИ. Учёные записки. Серия историческая вып. XVIII. Кызыл — 1995.</ref>. Ол сөстү адаарда [аъдай] дээр, бижиирде "адай" дээр.<br />
Таблицаның адаанда Хемчик кожуунунга чуртап чораан
=== Нояннар ===
Одуруг 55:
# Шоңгур (Сунгар) (1813-1841). Дамчайның оглу.
# Бызыя (1841-1876). Шоңгурнуң оглу. Ооң таңмазы Чаа-Хөлге турган, Ак-Туругдан куду черже.
# Хомушку Базыр (1876-1878) — шолазы "Дошкун ноян".
# Дугар (1878-1884).
# Дүгер (1884-1885). Дүгер үгер-даа тургаш 1883-1885 чылдарда кедереп турган оор дургунарны баскан.
# Сарай (1885-1890).
# Хайдып (1890-1908) — "Буурул ноян". 1901 чылда ол эңдере акша төлээш гүң<ref>"Гүң" деп кыдат сөстү тыважыдып адаар болза "хүн" дээр азы "хүн-ноян" дээр.</ref> деп эрге-дужаал садып алган. Хайдып 1808 чылда
# Буян-Бадыргы (1909-1921). Хайдыптың азыранды оглу. Адазы ышкаш шыңгыы кижи чораан хевирлиг. 1912 чылда Эжен хааның төрези дүжерге-даа ол кыдаттарга аажок идегеп турган. 1921 чылда "Таңды Тыва Улузу" тыптып кээрге ол Төп Хорааны баштаан.
| |||