Күл-тигин: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
Эдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 1:
'''Күл-тигин''' – 2 дугаар түрк күрүнениң маадыры.
== Ады-сывы ==
Күл-тигинге тураскааткан дашта<ref>Ону «Күл-тигинге тураскааткан улуг бижик» база дээр.</ref> 31 дугаар одуругда Күл-тигин деп сөстү Орхон үжүктер-биле бижээни. Мында Орхон биле Латин үжүктерни чергелештир салып каан. Енисей бижикти оң таладан солагай талазынче номчуур.
{|
|valign="top"|
Одуруг 26 ⟶ 28:
«[[Күлтегин, ном|Күлтегин. Бурунгу түрк бижиктиң тураскаалдары]]» деп номда ооң адын «Күлтегин» кылдыр бижээн.
== Чурталгазы ==
Адазы Илтериш хаан, иези Илбиге кадын. Бөгү деп дыңмазы база турган. Күл-тигин 7 харлыг турунда ооң адазы чок апарган. Анай чажында улузу ону канчаар адап турганын билбес бис. 10 харлыында Күл-тигин деп эр атты алган.
'''Күл-тигин бижии''', 30 биле 31 дугаар одуругдан бичии үзүндү.
<blockquote>
(30) … Он йашта (31) Умай тег ӧгим қатун қутыңа иним Кӱл тигин эр ат булты.
''Дорт очулгазы:''<br />
Он харлыында Умай дег ием кадынны өөртүп иним Күл-тигин эр ат алды.
</blockquote>
Чурталгазын таптыг билбес бис. Мөңге дашта<ref>Күл-тигин бижии.</ref> бижик ёзугаар болза мындыг: Күл-тигин 16 харлыында алды можулуг согдак чоннуң черинче халдаан. Ол ынчан согдак чоннуң садыгжыларынга кыдаттар Ордос деп черге тускай чуртаар чер үзүп берген турган. Түрктер ол черни «Алты Чуб Соғдак» деп адаар турган. Оон ам кыдаттар оларже удур беш түме шериг чоргускан. Ол шеригни Оң-тутук баштаан турган. Күл-тигин табгачының Оң-тутук дээр чанчыны-биле чаалашкаш, чаага чанчын кижиниң чуржузун тудуп алган.
Калга аймактарын түрктер Оғуз деп сөс-биле бөле адаар турган. Огузтар-биле түрктер 1 чыл тургузунда ырма-сынчыг кылдыр 5 катап чаалашкан. Ол үеде дайызыннар ордуже халдап кээрге, Күл-тигин ордуну дайзынга алыспайн камгалап алган.
'''Күл-тигин бижии''', 48 биле 49 дугаар одуругдан бичии үзүндү.
<blockquote>
(48) … Йазыңа Оғузғару сӱ ташықдымыз. Кӱл тигин эбиг башлайу ақыттымыз. Оғуз йағы ордуғ басды. Кӱл тигин (49) ӧгсӱз ақын бинип тоқуз эрен санчды ордуғ бирмеди …
<center>''Дорт очулгазы:''</center>
Часкаар огустарже үнүптүвүс. Күл-тигинни өөн (камгалап) баштазын дээш дедир ыдыптывыс. Огус шериг ордувус басты. Күл-тигин (49) Өгсиз-Агын<ref>«Өгсиз-Ак»: Күл-тигинниң ол үеде мунуп чораан аъдын ынчаар адаар турган.</ref> мунгаш, [[Тогус|тогус]] эрин (чыда-биле өттүр) шиштеди ордувус бербеди.
</blockquote>
21 харлыг турунда Чача-Сеңун-биле чаалашты. Йер-Байырку аймааның баштыңы Улуг-Иркин биле база чаалашкан.<br />
'''Күл-тигин бижии''' 32, 33 биле 34 дугаар одуругдан бичии үзүндү.
<blockquote>
(32) ... Бир отуз jашыңа Чача сӓңӱнкӓ сӱңӱшдіміз; ӓң іlкі Тадыkын Чурың боз (атығ бініп тегди, ол ат анта)<br />
(33) ӧлті. Ӓкінті Ышбара јамтар боз атығ бініп тегди, ол ат анта ӧлті; ӱчінч Јӓгін Сіlіг бӓгің кӓдімlіг торығ ат бініп тегди, ол ат анта ӧлті. Јараkынта јаlмасынта јӱз артуk оkун урты јізӓк(?) башыңа бір (тӓгӱрмӓді) …<br />
(34) тӓгдӱкін, тӱрк бӓгlӓр, kон біlірісіз.
<center>''Одуруглар очулгазы:''</center>
(32) … Чээрби бир харлыында Чача-Сеңүнке чаалаштывыс; эң баштай Тадыкын-чурнуң бора аъдын мунуп алгаш халдады, ол аът анта)<br />
(33) өлдү. Ийи дугаар Ышбара-Ямтарның бора аъдын мунгаш халдады, ол аът анта өлдү. Үшкү Йегин-Силиг бегниң дериглиг доруг аъдын мунуп халдады, ол аът анта өлдү. Куяк хевинде чүс ажыг ок дыынды башкы доскуул шериг баштыңынга бир-даа (ок) тегбеди.<br />
(34) халдап турганын, түрк беглер, ону билир силер.
</blockquote>
26 харлыында мөөн харлыг Саян дагларын ашкаш кыргыстар чуртунче халдап чораан. Ол болза 710 чыл-дыр. Оон Алдай дагларын ашкаш, калбак Эрчис хемни кешкеш, Болчу хемниң унунга Түргеш чон-биле чаалашкан.<br />
27 харлыында Тамаг дээр ыдык даг баарынга Карлук чон-биле чаалашкан.<br />
31 харлыында Кара-Хөлге Аз чону-биле чаалашкан.Ол болза 715 чыл-дыр.
731 чылда, 47 харлыында ол маадырның тыны үзүлген. Хирезин бодаарга Күл-тигин үр чуртаваан. Кандыг аарыгдан шыдашпайн чок апарганыл? Билдинмес-тир.<ref>Чаа шөлүнге алган көвей балыглардан шыдашпайн барган боор оң. Анаа тулчуушкун үезинде хаан кижиниң оолдары чаа-чалбакка албан-на боттары киришпес турган. Тажы кижи дыйызынче удур халдап кирер болза ооң чанынга маадыр кижилер кады чоруур ужурлуг турган, кады чораан улузу хаан кижиниң оглун хайгаарап көрүп чоруур ужурлуг турган. Күл-тигин ындыг эвес кижи турган хевирлиг.</ref>.
Күл-тигин дириг чорда түрктерден хамык дайызыннар сеcтир чораан.
== Тайылбыр кезек ==
<references />
== Үндезини ==
# И. В. Кормушин. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов вузов. Абакан: Издательство Хакаского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2004. — 336 с. ISBN: 5-7810-0279-0
# Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. Издательство АН СССР — М.-Л., 1951.
[[Аңгылал:Тываның төөгүзү]]
[[Аңгылал:Төөгү]]
| |||