Хемчик кожууну: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Көпек (чугаа | үлүг)
Көпек (чугаа | үлүг)
Эдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 2:
 
== Девискээри ==
Хемчиктиң Даа кожууннуң чери соңгуу чүкте Саян дагларындан эгелээш мурнуу чүкте Барыын Таңды-Уулага чедип турган. Барыын талада Алдай дагларындан эгелээш хүн үнер талаже Элегес хемниң бажынга чедир чаттылган. Чогум Хемчиктиң Даа кожуунунуң черлери [[Бээзи кожууну|Хемчиктиң Бээзи кожуунунуң]] черлери ара-аралашкак турган.
 
== Төөгүзү ==
XVIII чүс чылда Арабдан дээр ноян чуртап чораан. Ол кижи - моол кижи-дир, Сайын-ноян аймактың ваң эргелиг нояны турган. Улуг-Хемде биле Хемчикте тывалар АрабдаңАрабдан-ваңның албатызы турган. Арабдан-ваң чорта бээрге ооң ийи оглу Улуг-Хем биле Хемчик улузун чарып алыр деп бодап алган. Бир оглун Дамби дээр ол кижи ваң эргелиг, өскезиниң ады Цэрэб ооң дужаалы бэйсэ<ref>Тывалаарга "Бээзи".</ref>.
 
Манчжурларда Цогбадарху деп кижи чанчын апаргаш Шадарба-бээли дээр оглун Хемчикче чортупкан. Ол кижи Хемчиктиң чонун калган Арабданның ийи оглунга үлеп берген. Ынчалдыр Хемчиктиң Даа биле [[Бээзи кожууну|Бээзи]] ийи кожуун тывылган. Хемчиктиң Даа кожуун 10 сумулуг турган. Цэрэб Шыдар-ваңның манчжурларга удур үймээниге киржип турган боорга, 1764 чылда ону ваң дужаалындан халаткаш, Хемчик кожунун база хынаап апарган. Бичии када Цэрэбтиң талазындан бир-ле моол даргага үгер-даа деп эрге тывыскаш, кожуун таңмазын берип кааш, кожууну удуртуп каан.
 
Оон тускй илеткел соонда Хемчик кожуунун Хомдунуң хэбэй-амбынынга чагыртып каан. Ол-ла үеде, тускай илеткел соонда Шараб дээр чейзең кижини үгер-даа кылгаш, аңаа 10 сумулуг Хемчик кожуунун чагыртып каан. Шараб дээрге тыва кижи-дир, ооң шын адын Шыырап дээр<ref>Эрги моол бижикте ооң адын '''Шараб''' азы '''Шара''' деп бижээн.</ref>. 1765 чылдан эгелеп Хемчик кожууну тыва нояннарга чагыртып эгелээн. Ол болза колдуунда Ак-Моңгуш сөөгүнден укталган улус боооп турар, Хомушкулардан укталган чаңгыс үгер-даа Хемчикти 1876-1878 чылдарда чагырып турган.
Одуруг 59:
# Дүгер (1884-1885). Дүгер үгер-даа тургаш 1883-1885 чылдарда кедереп турган оор дургунарны баскан.
# Сарай (1885-1890).
# Хайдып (1890-1908) — "Буурул ноян". 1901 чылда ол эңдере акша төлээш гүң<ref>"Гүң" деп кыдат сөстү тыважыдып адаар болза "хүн" дээр азы "хүн-ноян" дээр7дээр.</ref> деп эрге-дужаал садып алган. 1808 чылда Хайдып Бээзи кожуунун чагырып алган. Алыс боду Хайдып кончуг угааныг кижи чораан. Тываже бодунуң туразы-биле көжүп эгелээн орустарны көргеш Хайдып аажок айыылзынар чораан. 1907 чылда ол Усинскиге чораан, ынчан орустар кажар арга ажыглааш Хайдыпка хоран ижиритипкен хевирлиг.
# Буян-Бадыргы (1909-1921). Хайдыптың азыранды оглу. Адазы ышкаш шыңгыы кижи чораан хевирлиг. 1912 чылда Эжен хааның төрези дүжерге-даа ол кыдаттарга аажок идегеп турган. 1921 чылда "Таңды Тыва Улузу" тыптып кээрге ол Төп Хорааны баштаан.