Хемчик кожууну: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
Эдилгениң тайылбыры чок |
Эдилгениң тайылбыры чок |
||
Одуруг 2:
== Төөгүзү ==
XVIII чүс чылда Арабдан дээр ноян чуртап чораан. Ол кижи - моол кижи-дир, Сайын-ноян аймактың ваң эргелиг нояны турган. Улуг-Хемде биле Хемчикте тывалар Арабдаң-ваңның албатызы турган. Арабдан-ваң чорта бээрге ооң ийи оглу Улуг-Хем биле Хемчик улузун ийи чарып алыр деп бодап алган. Бир оглун Дамби дээр ол кижи ваң эргелиг, өскезиниң ады Цэрэб ооң
Манчжурларда Цогбадарху деп кижи чанчын апаргаш Шадарба
Оон тускй илеткел соонда Хемчик кожуунун Хомдунуң хэбэй-амбынынга чагыртып каан. Ол-ла үеде, тускай илеткел соонда Шараб дээр чейзең кижини үгер-даа кылгаш, аңаа 10 сумулуг Хемчик кожуунун чагыртып каан. Шараб дээрге тыва кижи-дир, ооң шын
Баштай Хемчиктиң 10 сумузун бир моол кожуун ноянынга хүлээдип каар деп бодаан. Арай-ла чоогунда чаңгыс-даа моол кожуун турбаан, оларның дөгерези кызыгаар өртээлдеринден мурнуу талаже, ыңай турган. Хемчикке таңды-урянхайның мээрең-чаңгы Манажаптың чызааны чоок болган. Ол дугайында тускай илеткел кылган, ынчангаш доктаал ёзугаар Хемчик кожуунун Манажаптың чызаан черинге хүлээдип каан.
Одуруг 14:
!Сөөк ады||Суму ады
|-
|ак-моңгуш, аъдай||Ак-Моңгуш сумузу
|-
|кара-моңгуш||Кара-Моңгуш сумузу
|-
|иргит||
|-
|иштии-ооржак||Иштии-Ооржак сумузу
|-
|кедээ-ооржак||Кедээ-Ооржак сумузу
|-
|ондар||Ондар сумузу
|-
|саая||Саая сумузу
|-
|хомушку||Хомушку сумузу
|улуг-ховалыг||Улуг-Ховалыг▼
|-
|
|-
|-
|өөлет, дөрбет, хөйүк,<br />сарыглар, кара-ондар,<br />чанагаш-ондар, ой-ондар,<br />ондар-уйгур, кыргыс, тавы, шаагай||
|}
'''Таблицага онза тайылбыр'''<br />
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. "Суму адын чүге ынчаар адаан?" деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: "Эң эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн суму адын адап каар". Азы, кандыг бир сумуга, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор.<br />
Адай дээр сөөктүң улузу Ак-Моңгуш сумузунда тускай арбанныг турган<ref>Адаарда "аъдай" дээр. Б. И. Татаринцев. Два тувинских этнонима (адай, чаг-тыва). стр. 102-103. // ТНИИЯЛИ. Учёные записки. Серия историческая вып. XVIII. Кызыл — 1995.</ref>.<br />
Таблицаның адаанда Хемчик кожуунунга чуртап чораан улустуң сөөктерин бөле бижээн. Чүге-дизе амдызында билбес бис кайы сөөктүң улузу кайы арбанга, кайы сумуга чуртап турганын.
=== Нояннар ===
Моолдар кижи адын чамдыкта чартыктай адай бээр чаңныг. Мооң ужурунда Дамби-ваңның ады анаа-ла ''Да'' кылдыр кызырлып калган. Ол кызырлып калган ''Да'' деп ат-биле Хемчик кожуунун адаан. Шаанда чамдык улус бодунуң ноянын кожуун ады-биле ''Даа-ноян'' деп база адаар чораан.<br />
Хемчиктиң нояны ''үгер-даа'' деп эрге-дужаалдыг болур.
# Шыырап (1765-1785)
# Серге (Сарги) (1785-1798)
Одуруг 52 ⟶ 61:
== Үндезини ==
# Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9
[[Аңгылал:Тываның төөгүзү]]
| |||