|
=== Кыс кижиниң чаъжы ===
Чаъш - кыс кижиниң кежигүүнү-дүр, кыстың күжү чажында-дыр. Эртен эрте тургаш, чажын эртенги хүн херелдеринде ыяш дыргак-биле дыргаары күш бээр дижир. Дыраан чажындан адырылган (төктүп-баткан) чаъшты кыс кижи бокталдыр октавас ужурлуг. Хат-биле аас-кежигүүнү бөмбүрзекти долганып чоруп каар,; аза аксынга алзыптар дижир. Кыс кижи аңгы хаптыг болур, чаъжын чыггаш отка читиптер, азы чыып чоруур дижир. Аңгы-аңгы чоннарда бо чаңчыл база бар. Чамдык чоннарда, чижелээрге,: туркмен;, каракалпак, узбек база узбекуйгур чоннарда авазы уруунга хол-биле бөрт даарааш, бодунун чыгган чажын чиңге узун чаштар (чиңге кежегелер) өрээш, хол-биле бөртчараш даарааш, аңаабөртке кожуп чарашбелек бөрт даарап кыстырыпкылдыр бээрсунар. Кыс кижи өгленмээн шаанда тыва ёзулалдар-биле чажын чаңгыс кылдыр өрүүр,. өгленгенӨгленген хүнден эгелеп ийи чара өрүүр. Ол болза өглүг-баштыг деп илереткени болур.
=== эр кижиниң чаъжы ===
Шаг-шаанда тыва эр кижи узун чаъш (кежеге) эдилээр турган. Узун чажы ооң чон аразында байдалын(статузун) илередир турган. Өөнүң ишти өөнүң ээзиниң чажын чараштыр өөрүпөрүп бээр,. Эр кижи кылаң кара чаштыгчажы-биле мага-бодун, күжүн, көргүзер чораан.угаан-дуружун, Шеригарыг-дайынсилии азыболгаш узундурум оруккаболуп чораашсөс чажынээзи хөйлеңингеболганын чажырыпкөргүзер алыр турганчораан. ДайзынӨгнүң удурланыкчыгаэриин туттургандаажарда, чажынузун кезипорукче кааптарга,аңнап азы багай чүүлшеригче кылгандаунерде, чажынэр кезипкижи кааптаргачажын "Изгой/саттыныкчы"хөйлеңинге депчажырып санааралыр чораантурган. Ынчалза-дааДайзын ламаларудурланыкчыга чажытуттургаш тасчер чоруурчурттун чораансадкан, олмегечи дизеазы аңгыбагай айтырыг-дыр.орук Эркылган кижиниңэр чажыкижинин эрниңчажын күжүнкескеш, илередирчонга турган."Изгой/саттыныкчы/мегечи" Кыстыболгаш алып өгленгенде, эроон-даа кыс-даа кижиниң чаъштарын иелери часканнап өске(раскрывая?о.ө.) дыргак-билечуулдуни дыраар.ырактан Ийилдирзинбилдирер чаңгысчораан чергеарга оргускаш, алгып-йөрээп, экини күзеп чагывышаан чаңгыс чавага кылдыр өрүүрдыр. Бо чаңчыл болза өглеп баштаанын илередир база чаңгыс өг-бүле туттунганын илередир.
Ынчалза-даа ламаларның чажы чок, баштары тас чорууру аңгы айтырыг-дыр.
Эр кижиниң чажы эрниң күжүн илередир турган. Кысты алып өгленгенде, эр биле кыстың чаъштарын иелери часканнап(раскрывая?) дыргак-биле йөрээп дыраар. Ийилдирзин чаңгыс черге оргускаш, алгып-йөрээп, экини күзеп чагывышаан ийи чаъшты чаңгыс чавага кылдыр өрүүр. Бо чаңчыл болза ийи өгнүң чаңгыс өг-бүле болуп тургустунганын илередир.
|
