Улуг-Хем: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
Эдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 5:
'''Улуг-Хем''' (хакас дылда - ''Ким суг'', эвенки дылда - Ионесси, орус дылда - ''Енисей'') делегейниң эң улуг хемнериниң бирээзи. Эгезинден төнчүзүнге чедир чедир ооң суг оруунуң эң узун ниити хемчээли 5075 километр. Улуг-Хем бассейн шөлүнүң талазы-биле Обь хемниң соонда, Россияда ийиги черде, а делегейде чедиги черде турар.
Улуг-Хемниң солагай талакы эриинге Барыын Сибирьниң оргулааштары төнер, а оң талакы эриинден Чөөн Сибирьниң улуг тайгалары эгелээр. Ынчап кээрге, ол бойдустуң Сибирьде чайгаар бүткен кызыгаары болур. Ооң бажында, Тывада - тевелер, а төнчүзүнде, Соңгу Доштуг океанда, ак адыглар чурттап турар.
Одуруг 12:
Улуг-Хемниң унунда Саян-Шушенскиниң, Красноярскиниң суг шыгжамырлары бар. Саян-Шушенск ГЭС-ти, Майнск ГЭС-ти болгаш Красноярск ГЭС-ти ында туткан. Улуг-Хем - улуг суг оруу, ында хеме чорулгазы сайзыраан. Ооң эриинде Кызыл, Абакан, Красноярск, Дудинка дээш, өске-даа хоорайлар турар. Бо улуг хемни орус-тыва чогаалчылар, чурукчулар боттарының өлүм чок ажылдарында катап-катап алгап ырлаан болгаш чураан.
=== Киргиз чоннуң меге бодалы ===
Киргизтерниң ''Манас'' деп тоолунда бир-ле ''Эне-Сай'' деп хем бар. XX векте Манас деп тоолду ыдып турар улус Енисей деп хем барын дыңнааш ону Эне-Сай деп сөс-биле соора билип алган, чүге-дизе ''Эне-Сай'' биле ''Енисей'' деп сөстерниң кулакка дыңналыры арай дөмей бооп турар. Енисей деп сөстү орустар чогаадып алган, олар эвенкилерниң ''Ионесси'' деп сөзүн алгаш орус дылга таарыштыр "Енисей" кылдыр эдип алган. '''Тывалар биле хакастар Улуг-Хемни кажан-даа Эне-Сай дивейн чораан.''' <br />
1930 чылдарда мырыңай будулгаазыннар эгелээн. Ол үеде киргиз биле орус эртемдээннер Киргизияның бир дугаар төөгүзүн бижип эгелээннер. Олар VI-XIII вектерде Минусинск ховузунга Кыргыс күрүне дурганын билгеш, Тань-Шаньның мусульманнары дээрге кажан-на бир Улуг-Хемден көжүп келген улус деп база-ла соора, меге билип алган бооп турар. Шаандагы кыргыстарның салгалдары амгы тывалар биле хакастар аразында чурттап чоруур. XIII векте моол ээжелекчилер Улуг-Хемде кыргыстарның күрүнезин узуткап чок кылырга, Тянь-Шаньда чурттап турган мусульманнар боттарынга ''Кыргыз'' деп атты ап алган бооп турар.
<br />
1990 чылдарда тываларның ырлажып турган ''Эне-Сай'' деп ырызы дээрге тыва чоннуң ырызы эвес дир. Эне-Сай деп ыр дээрге 1990-н чылдарда сайзыраан поп-культураның түңнели дир.
== Дөзү ==
| |||