Тос Таңды

Тос Таңды - тыва чоннуң культуразында бир билиишкин.

Эрги шагдан бээр тывалар тос таңдыга чүдүп, чажыын чажып база алгыш йөрээлин салып чорааннар. Тываның кайы-даа булуңунга баарга, мындыг чечен одуруглар дыңналыр:

Тос таңдым өршээзин!
Тос Дээрим өршээзин!
Тос хемим өршээзин!
Тос артым өршээзин!

Таңды дээрге эң бедик сынны ынча дээр. Шынаа дээрге эң чавыс черни ынча дээр. Тыва чон черниң бедиин база чавызын онзалап көөр чораан, ындыг черлер оларның бурунгу чүдүлгези-биле тудуш холбашкан. Тываларның Тос таңдым адап, чүдүп база чалбарып турар таңдылары тускай аттарлыг бооп турар.

1. Башкы Таңды хайыракан, ол болза Тере-Хөлде Кунгуртуг суурдан чиге бурунгаар көстүп турар Хаан-Тайга.Башкы Таңды деп сөске чер болганда хүн үнер чүкте бедик сыннар кирип турар азы Тываның мурнуу чүгүнде турар бедик сыннар, ынчангаш аалдың мурнунда турар улуг сынны кайда-даа бурганчыдып адап, чүдүп, чажыын чажып турган. Орус дылда бижигилээн номнарда Башкы Таңдыны Южные Саяны азы Мурнуу Саяннар деп турар.
2. Соңгу таңды Хайыракан, ол болза кандыг-бир аалдың соңгу талазында турар бедик дагны ынчаар адап турар. Соңгу Таңды дээрге Соңгу Саяннар бооп турар.
3. Мөңгүн-Тайга хайыракан, ол болза Тываның эң бедик сыны. Мөңгүн-Тайга кожуунда ийи улуг таңды бар-бирээзин Улуг-Мөңгүн-Тайга дээр, өскезин иче Мөңгүн-Тайга дээр.
4. Бай-Тайга хайыракан. Хемчик бажының Алаш талазында улуг тайгазы. Тыва чоннуң тоолчургу чугааларында, тоолдарында болгаш ырларында кирген меңги баштыг ыдыктыг оран.
5. Кызыл-Тайга хайыракан. Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде туруп турар, Хемчиктиң солагай талазында улуг тайга.
6. Буура-Тайга хайыракан. Чонунга кончуг хумагалыг, ынаар эртен сүт чажып каарга, ол хүн аяс хүн болур дижир. Буура-Тайганың ээзи хорадаанда, шуурган шуурганнадыр, улуг харны урдурар азы кааң халапты болдурар дижир. Буура-Тайганың ээзи алаты чонунга чазык чаңнаанда, кыш хүр болур болгаш тараан тараа кончуг үнер дижир.
7. Таңды-Уула хайыракан. Оюннар кожууннунуң мурнуу талазын долгандыр турар. Таңды-Уулага бистиң ада-өгбелеривис дүп шагдан бээр ак сүдүн чажып чораан, алгыш-йөрээлин салып чораан. Таңды-Ууланың ээзи кара карактыг ак сыын дижир.
8. Өдүген-Тайга хайыракан. Тожу кожууннуң эң бедик чери, чай шагда өдүгенниг чаъс чаар боорга Өдүген-Тайга дээн дижир.
9. Улуг-Ондум, Ортаа-Ондум, Биче-Ондум деп үш сын улуг сын бар. Ам улус ол сыннарны Академик Обручев-даа дижи берген.

Тос-Таңды хайыраканга чажыг чажары – тыва чоннуң эң бурунгу чүдүлгези болур.

Дөс

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.