Майык:Государственный деятель

Капитолияда Сулейманның барельеф дүрзүзү

Сулейман I Өндүр-улуг (Каануни́; осман. سليمان اول‎  - Süleymân-ı evvel, тур. Birinci Süleyman, Kanuni Sultan Süleyman; 1494 чылдың ноябрь 6, Трабзон, Осман империя — 1566 чылдың сентябрь 6-дан 7-же дүнезинде, Сегетвара, Осман Венгрия) султан Осман империияның 10 дугаар хааны (1520—1566), болгаш 1538 чылдан тура 89 дугаар халифи. Селима I-ниңоглу. Европада ону Өндүр-улуг Сүлейман деп адаар, мусульманнар делегейинде ону Сүлейман Кануни деп адаар.

Сүлейманны Османнар аймаандан Өндүр-улуг султан деп санаар; ооң үезиндеОттоман Порта бодунуң сайзыралының дээди чадазынга чеде берген. 1958 чылда Сүлейман I үезинде Осман империя Европада, на Чоок чөөн чүкте болгаш Чер ортузу далайда девискээрин элээн калбарткан[1], ол ышкаш культура, литература болгаш архитектурлуг хөгжүлдениң дээди чадаларын чедип алган.

Сүлейман I Трабзонга төрүттүнген, янзы-бүрү үндезиннер ооң төрүттүнген хүнү кылдыр янзы-бүрү хүннер көргүзүп турар, колдуунда ийи: 1494 чылдың ноябрь 6, 1495 чылдың апрельдин 27[2]. Орнукшудулгазының чанында турар таблицада бирги хүнүн айыткан. Ооң ачазы султан Селим I; авазы Хафса-султан, бир чугаа езугаар, Крымның хааны Менгли I Гиреяның уруу турган[3].

1512 чылга дээр Сулейман Каффеге бейлербей турган [4]. Ачазының чок болур үезинде, 1520 чылда Сулейман Маниске (Магнесия) наместник турган. 26 харлыында султан аппарган. Кардинал Уолси Венецияның хааны Генрих VIII Тюдорнуң өргээзинге Сулейманның дугайында мынча деп турган: «Сулейман султан чээрби алды харлыг, ооң угаан-медерели быжыг, ачазы ышкаш шимчениир чадавас, ынчангаш арай оваарныыр херек»[5].

Сүлейман I бодунуң чагыргазын Селимниң тудуп алгаш хосталга бербейн турганы, ат-алдарлыг өг-бүлелерден элээн каш чүс египет туттурганнарын салыпканындан эгелээн. Ортулукчулар ооң хааннаашкынынга өөрүп турганнар, ынчалза-даа олар Сүлейманның чаалап алыышкынга адазы ышкаш чүден артык ынаан барымдаалап көрбээннер. Эгезинде ол венецианнар-биле найыралдыг турган, ам Венеция Венгрия биле Родос Венгрия-биле дайынга ооң белеткениринче кортпайн көрүп турган.

Сулейман I Венгрияның хааны болгаш Чехияның хааны Лайош (Людовик) II-ге элчиннерин үндүрүг негээри-биле чорудупкан[6]. Хаан аныяк, дуржулга чок болгаш магнаттарның негелдезиниң аайы-биле чоруп турган, олар түрктерниң негелделерин чоргаары-биле хүлээп албайн, оларның элчинин (өске медээлер езугаар - өлүрүп каан) хоругдапканнар. Ол болуушкун дайын эгелээр чылдагаан болу берген.

1521 чылда Сүлейманның шериглери Дунайда Шабац деп быжыг шивээни чаалап алгаш, Белградты эжелеп алганнар. Белград гарнизону үр-ле удурланып келген; дириг арткан сөөлгү 400 шериглер дүжүп бергеш, түрктар-биле узуткаттынган. 1522 чылда Сүлейман Улуг шериин Родосче дүжүрген, декабрь 25-те рыцарь-иоанниттерниң кол цитадель шериглери дүжүп берген.

Белград гарнизону үр-ле удурланыышкыны берген; дириг арткан сөөлгү 400 шериглер дүжүп бергеш, түрктарның кырары-биле узуткаттынган. 1522 чылдың декабрь 25-те Сүлейман Түрктер аажок улуг когаралдарга таварышкан-даа болза, Родос болгаш чоок-кавыдагы ортулуктар Порттуң ээлери апарган. 1524 чылда Джиддадан үнүп келген түрк флот Кызыл далайга португалдарны узуткап каан, ол үеде далай европейжилерден мынчаар аштаттынган турган.

Демдеглелдер эдер

  1. GÁBor ÁGoston Ottoman conquests // The Encyclopedia of War. — Oxford, UK: Blackwell Publishing Ltd, 2011-11-13.
  2. Yılmaz Öztuna. Kanûnı̂ Sultan Süleyman. — Kültür Bakanlığı, 1989. — P. 163. — ISBN 9751703743, 9789751703743.
  3. M. Th Houtsma. First encyclopaedia of Islam: 1913-1936. — BRILL, 1993. — ISBN 9004097961, 9789004097964.
  4. Екатерина Николаевна Кушева. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией: вторая половина XVI - 30-е годы XVII века. — Изд-во Академии наук СССР, 1963.
  5. Кинросс Лорд. Расцвет и упадок Османской империи. — М.: КРОН-ПРЕСС, 1999. — ISBN 5-232-00732-7.
  6. Турецкие войны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.