Сойыт чону

Сойыт чону.

Ат-сывы

Олар боттарын «сойыт» дижир. Буряттар оларны «һоёд» дээр. Орустар оларны «сойот» азы «сойоты» дээр.

Чери

Чөөн-Саян дагларын эжелей чурттаан чон. Бурят Республиканың барыын чүгүнде Ока деп кожуунда Боксон, Орлик, Сорок, Хурга деп суурларда чурттап чоруур улус. Аалдарда чурттап чоруур улус база бар. Малчыннарның кыштаанда ийи азы үш чер-бажың турар чүве.

2010 чылда болган чурттакчы чоннуң бүгү-ниити чизези ёзугаар сойыт чонда кижи бажы 3608 четкен. Сойыт кижилерниң хөй кезии: 3579 кижи, Бурят Республиканың девискээринде кижи чурттап чоруур^[1].

Дыл домаа

Бурят дылдыг чон.

Эрте-бурунгу үеде сойыт чоннуң өгбелери самоди дылдыг улус чораан. XVII-XVIII вектер дургузунда олар чоорту самоди дылып уттуп эгелээш, аймак-аймаа-биле чугаазынга түрк сөстер ажыглап эгелээн.

Чиде берген түрк дылы

Бо чоокку үеге чедир Сойыт чоннуң өгбелери түрк дылдыг улус турган. Оларның эрги чугаазы, кожа-хелбээ чурттап чораан тофалар болгаш тухаларның чугаазынга аажок дөмей турган. Төрээн дылын уттур чаң XX дугаар вектиң эгезинден эгелээн боор. 1970 чылдарда сойыт кижилер аразынга орус дыл шинчилекчилери ажылдап чораан. Олар кырган улус аразындан түрк дылын утпаан улусту эскерип каан. Аныяктар ол үеде төрээн дылын билбес турган. Шак ынчалдыр сойыт кижилер XX дугаар вектиң дургузунда өгбелериниң эрги дылын оскунупкан.

Тыва дылда ышкаш кыска, узун болгаш өк-биле адаар ажык үннер турган. Сойыт дылда шупту үннер саны 30 хире болур.

Сойыт дыл	Тыва дыл
қарақ	карак
қараған	хараган
hем	хем
чараҷаң	чараш аң
доңған	доңган

Чүс-чүс чылдар дургузунда Саян дагларынга бооп турган чугаа, дыл-домак солчуушкунун эртемденнер эскерзе-даа, ол элдептиг чүве ам-даа таптыг шинчилеттинмээн.

Төөгүзү

Сойыт чоннуң өгбелери Чөөн-Саян дагларынга үе-дүптен бээр чурттап чораан. Бо сөөлгү үеге чедир оларны аңгы чон деп, орустар-даа, буряттар-даа санавайн чораан. 1990 чылдар эгезинде сойыт чоннуң кижилери боттарын бис буряттар эвес бис дижип эгелээн. 1993 чылда Сойыт чоннуң национал сельсоведи тыптып келген. Ынчан-на дораан Бурят Республиканың Юстиция яамызынга Ока кожуунунуң сойыт чоннуң каттыжыышкыны бүрүткеттинген. Сойыт чоннуң национал сельсоведи дээрге амгы үеде Сорок сумузунуң чагыргазы.

2000 чылда, 3 айның 24-те, РФ-ниң Чазаа 255 дугаарлыг доктаал ёзугаар сойыт чоннуң адын РФ-да биче чоннар даңзызынче киир бижээн.

Сөөктери

Үш сөөктүг чон. Иърхит, Оъңһыт, Һаазуут. Ол үш сөөк адын тыва графика-биле чара бижиир болза Иърхит, Оъңхыт биле Хаазуут болур.

Хаазуут

Хаазуут сөөгүнүң улузу Тывадан көжүп келген. Эрги үеде, манчжурлар тергиидеп турда, Көпсү-Хөлдүң чөөн талазынга бир тускай Хаазыт кожууну турган. Ол кожуундан Хурулдай деп кижиге баштаткан кезек улус Ильчир деп хөл кыдыынга көжүп келгеш, аңаа олчаан чурттап артып калган.

Иърхит

Иърхит сөөгүнден укталган кижилерниң өгбелери эң баштай Көпсү-Хөлге чурттап чораан. Оон тура, олар соңгу чүкте Тунка деп черже көже берген улус. Аңаа иърхиттерниң хөй кезии Енгорбой деп черге чурттай берген. Соонда ол сөөктүң улузу Жемчуг деп хемниң унунче тарай көже берген. Тункаже эң бир дугаарында Халзай деп кижи көжүп келген. Халзайның көшкенинден бээр 12 үре-салгалдың чуртталгазы эрте берген. ^[2]. Шаанда иърхиттер чаа черге көжүп келирге, ивилер азыраттынмас чер болган. Ынчангаш олар чоорту чылгы биле мыйыстыг бода мал азырап эгелээннер. Ивилерин кагбаан иърхит улус хаазуутар чуртунче, чиңгистиг Ильчир деп хөл чоогунче көже берген.

Бо сөөк ады тыва улуста иргит деп сөөк ады-биле аажок дөмей.

Оъңхыт

Амгы үеде оъңхыт сөөгүнден укталган улустуң чамдык кезии кожа чурттап чоруур бурят чоннуң аразынга эстип чиде берген.

Байкалдың соңгу чартыында чурттап чоруур буряттар аразында булагат деп аймактың улузу бар. Ол, булагаттар аразында “1 дугаар-” биле “2 дугаар онхотой” сөөгүнүң улузу бар. Солун чүве чүл дээрге Окада чурттап чоруур буряттар аразында оъңхыт сөөгүнүң улузу шуут чок бооп турар.

Б. С. Дугаров деп эртемден шаанда оъңхыттарның өгбелери түрк дылдыг улус чораан деп бодап турар.

Ажыл-агыйы

Аңнап, балыктап, иви малын азырап, бурунгу ада-өгбелери ышкаш оран кежии-биле амыдырап чоруур улус чүве. Бода мал, сарлык, чылгы тудар улус. Шээр малы эвээш хевирлиг, Саян дагларының дошкун агаарынга ындыг мал тудары берге.

Сойыттар 1960-дан чылдарга чедир ивилер азырап чораан. 1963 Бурят АССР-ниң чазаа, иви азыраары ажык чок арарган, экономикага орулга көңгүс чок дээш, совхозтарга иви тударын хоруп каапкан. 1994 чылда тофа кожаларындан сойыттар 60 баш иви малын садып алган. Ол үеден бээр сойыт кижилерниң чамдыызы бедик Саян дагларында ивилерин оъткарып чоруур.

Тайылбыр кезек

↑ 19. РАЗМЕЩЕНИЕ НАСЕЛЕНИЯ КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДОВ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ
↑ (Ол үеден бээр 430 чүс чыл эрте берген боор). // Дугаров Б. С. О происхождении окинских бурят. // Этнические и истрико-культурные связи монгольских народов. -- Улан-Уде. БФ СО АН СССР, 1983. -- С. 90-101.

Дөзү

[1] 19. РАЗМЕЩЕНИЕ НАСЕЛЕНИЯ КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДОВ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

[2] (Ол үеден бээр 430 чүс чыл эрте берген боор). // Дугаров Б. С. О происхождении окинских бурят. // Этнические и истрико-культурные связи монгольских народов. -- Улан-Уде. БФ СО АН СССР, 1983. -- С. 90-101.

[1]

[2]