Оюн, Танчай Чарандай оглу

Оюн, Танчай Чырандай оглу (1894-1938, Межегей, Таңды, Тыва) - ТАР-ның төре албан-херээниң билдингир ажылдакчызы, тыва национал акшаны саарылгаже киирериниң эгелекчизи. ТАР-ның бирги саң-хөө сайыды (1923-1926), ТАР-ның ССРЭ-де төлээзи (1926-1927), ТАР-ның даштыкы херектер сайыды (1927-1932), ТАР-ның Күрпланының даргазы база ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазының бирги оралакчы даргазы (1932-1934), Тывабанктың баштаар чериниң даргазы (1934-1938). ТАР-ның 15 чылдаан оюнунда тыва Чазактың дээди шаңналы - революстуг Тываның мурнунга тускай ачы-хавыяазы дээш Республиканың Ордени-биле шаңнаткан (1936).

Намдары

Танчай Чырандай оглу Оюн 1894 чылда (азы 1900 чылда) Тываның Таңдыга Межегей деп черге ядыы арат Оюн Чырандай деп кижиниң өг-бүлезинге төрүттүнген. Чырандай дарган кижи чораан, ынчангаш улус ону Дарган-Чырандай деп адап чораан. Ол үш оолдуг болган - Танчай, Чик-Сурун и Данзын (Көк-Танзын). Танчай бичиизинден тура-ла байларның чылгычызы амыдырладың аар-бергезин көрүп эрткен.

1917 чылда Тываның шылгараңгай кижилери-биле революстуг идеяга бердинип, аныяк чурт Тыва Арат Республиканың баштайгы болбаазыраңгай, билиглиг, депшилгелиг үзел-бодалдыг улустарының бирээзи апарган. Орус, моол, төвүт дылдарга хостуг чугаалаар чораан Танчай Оюн бодунуң чуртунуң келир үезин Совет Россия-биле аңгы эвес, а сырый харылзаалыг кылдыр көрүп турган.

Оюн Танчай 1923 чылдан 1926 чылга чедир Тыва Арат Республиканың саң-хөө сайыды чораан. Ол чөптүү-биле республиканың кол санакчызы база кассири кылдыр санадып турган. Ол доктаамал курузу элээн улуг алдын курлавыр-биле магадылаттынып турган чаа тыва акшаны саарылгаже киирериниң эгелекчизи болгаш организакчызы болган. Амга чедир Тыва Республиканың Национал музейинде ооң адын салган акшаларның хевирлери шыгжаттынып чыдар. 20 чылдарда баштайгы аныяктарның бөлүү-биле Моолга (Улан-Баторга) нам школазынга өөренип чораан.

1923-1926 чылдарда ТАР-ның бирги саң-хөө сайыды.

1926-1927 чылдарда ТАР-ның ССРЭ-де төлээзи.

1927-1932 чылдарда ТАР-ның даштыкы херектер сайыды.

1932-1934 чылдарда ТАР-ның Күрпланының даргазы база ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазының бирги оралакчы даргазы.

1936 чылда Москвага Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин дооскаш, 1934-1938 чылдарда Тывабанктың баштаар чериниң даргазы кылдыр ажылдап турган.

Репрессияга таварышканы

Баажызы

Оюн Танчай Москвага КУТВ-ка өөренип турар чылдарында Коминтернниң көскү ажылдакчылары, ССРЭ-ниң дипломаттары-биле таныжып алгаш, ол Тываның төөгүлүг шилиишкинин ылап-ла шын деп көрген. Кажан Тывага үжен чылдарның эгезинде чаа амыдыралды тударынга чөөн талаже хажыдыышкыннар, хамыктың мурнунда арат ажыл-агыйларны албадап коллективизастаарынга, болурга, Танчай Оюн бир дугаарында дүвүрээзин медээлеп, Москвада эрге-күштүг өмээржикчилериниң дузазы-биле арат республиканың удуртулгазын төөгүлүг частырыгны эдеринче албадаан.

Москва Тываның келир үедеги удуртулгазын шилииринге Танчай Оюннуң талазынче улам-на чайгылып бар чытканын Тывада чүгле чавыс билиглиг улус-ла билбес турган. Танчай кажан-даа туттунмас чораан, бир эвес чугаалаксаар чүүлү бар болза, дорт чугаалаар. Салчак Тока-биле база оларның аразында хамаарылга черле эгезинден тура болдунмаан. Дорт кижи болгаш, Токага ооң чорудуп турары арат чонну коллективизастаар политиказы шын эвес-тир деп чугаалап турган. Чүге дизе Танчай кажан-даа бөдүүн чоннуң аас-кежии, келир үези дээш аарып чораан. Тока дарганы "Согур хоолгалаашкын" кылып турар деп ажык шүгүмчүлеп турган. Оондан эгелээш-ле ооң артынга хоп-чип көвүдеп, байдалы нарыыдап келген турган.

Эгелээни

1937 чылдың декабрь 24-те Тыва Арат Революстуг Намының Төп Комитединиң президиуму «Оюн Танчайның улус-чонга, Арат революстуг намның революстуг чазаанга удур чараш эвес алдынып турарының дугайында" деп доктаалды хүлээп алган. Танчайны пленумнуң кезек шиитпирлерин кылып тура шын эвес алдынып турганынга, чазакка удур чугааланып турганынга буруудадып турган.

1937 чылдың декабрь 19-та Тыва Арат Республиканың прокурору - Кара-Сал Пиринлейни Танчайның херээнде кем-херектиг барымдаалар чок деп үндүрген шиитпири дээш тудуп хоругдаан.

1938 чылдың февраль 18-те Тыва Арат Революстуг Намының Төп Комитединиң январьда болган пленумунуң соонда Оюн Танчайны хоругдаан.

Ооң соонда Танчайның талалакчыларын хоругдап эгелээн. 1938 чылдың июль 11-де ТАР-ның командир, комиссары Кужугет Сарыг-Серенни, июль 31-де садыг-саарылга болгаш үлетпүр сайыды Сат Лопсанны база "Совтувтранстың" даргазы чораан, ол үеде Типографияның директору турган Ховалыг Дотканны, августа 22-де – республиканың прокурорунуң оралакчызы Оюн Сенгиижикти тудуп хоругдаан.

Чүрмет-Дажы биле Хемчик-оол база

Чазактың кежигүннери Чүрмет-Дажы биле Хемчик-оол иль 31-де база август 23-те болган Тыва Арат Революстуг Намының Төп Комитединиң президиумунуң хуралдарынга киржип, "танчайжыларны" шиидип турганнар. О. Байырның Москвага барып чорааш, "танчайжыларны" чылча шавар деп сүмелээниниң дугайында илеткелин дыңнаан. Иштики Херектер Яамызының сайыды О. Полаттың истелге үезиде билдинип келген медээлерни дыңнаан. Оон билдингени болза, хоругдаттырганнарның кол сорулгазы болза, "Японияның дузазы-биле Тываның революстуг чазаан дүжүрер, ТАР-ның бот-тускайлаң байдалын чок кылыр база феодалдыг тургузугну катап тургузар". ну илеткээш, сайыт Танчай, Лопсан база Дотканны хоругдаарының дугайында дилег киирген. Кымның-даа бажынга чигзиниг кирбээн. Чүрмет-Дажы биле Хемчик-оол база чүнү-даа ыытавааннар.

Дораан-на, август 30-де Тыва Арат Революстуг Намының Төп Комитединиң президиумунуң болгаш ТАР-ның Биче Хуралының каттышкан хуралдарынга ИХЯ-ның сайыды О. Полаттың «Танчайжыларның контрреволюстуг бөлүүн ажытканы» деп илеткелин дыңнааш, сайгарышканнар. Чүрмет-Дажы биле Хемчик-оол чоннуң дайзыннары апарганнар. Хондур хуралдааш,1938 чылдың август 31-де 5 шакта ийилдирзин тудуп хоругдаан. Шыны кээрге, кандыг-даа огулуг барымдаа-даа оларга удур чок турган. Анаа-ла далаш-биле бот-боттарынга көөр хөөн чок сеткилдиң ужун буруудаткаш, хоругдаттырганнар. Соонда барып, ынчангы ИХЯ-ның сайыды О. Полат бодунуң сактыышкыннарында база ону бадыткаар. Чүрмет-Дажыны анаа-ла "япон шивишкиннер-биле" харылзаалыг деп барымдаа чок нүгүлдүг чүүлге даянып буруудаткан. Ынчалдыр 9 кижи хенертен чаңгыс черге барганнар.

Шүүгү

1938 чылдың октябрь 10-да намның баштакчылары ТАР-ның Биче Хуралының президиумунуң адындан онза байдалдың ажык судун чарлааннар. Ынчалза-даа ол дугайында кандыг-даа документилер архивтен тывылбаан. Шуптузун узуткап каапканнары чадавас. 1938 чылдың октябрь 13-те 1 шак 40-де "Тускай шүүгү чериниң" доктаалы номчуттунган. Ол доктаал-биле 9 кижини адып өлүрер деп шиитпир хүлээттинген. Шииткелди 1938 чылдың октябрь 16-да күүсеткен. Хербис дааның эдээнге 7 кижини адып каан. «Тускай шүүгү» Күжүгет Арапай оглу Серен болгаш Ховалг Сонам оглу Дотканга буруузун минингени дээш, өске эштерин садыпканы дээш, 8 чылга хоругдаар кылдыр шииткелин өскерткен.

Оюн Танчай сөөлгү сөзүн чугаалап тура, өршээп каарын дилевейн, залда олурганнарже көрнүп келгеш: «Мээң чонум, мээң алды ажы-төлүм өскус арттылар, оларны карактап чоруурун диледим» - деп каан.

Агартканы

1954 чылда Танчайның уруу Сай-Суу ССРЭ-ниң прокуратуразынче ооң ачазын агарттырының дугайында дилег киирген. 10 чыл манаан соонда 1964 чылда Москвадан документилер келген: «Оюн Танчай 1938 чылда барымдаа чок шииттирген деп тургустунган. РСФСР-ниң Дээди Судунуң Кеземче херектеринге хамаарыштыр Суд коллегиязы 1954 чылдың сентябрь 3-тен доктаалында ТАР-ның Дээд судунуң онза байдалдыг суд коллегиязының 1938 чылдың октябрь 13-тен Тыва банктың ооң мурнундагы даргазы Оюн Танчайга хамаарыштыр шииткелин кем-херектиң болуушкуну чок болганы-биле болбас кылдырган. Ынчап кээрге, силерниң ачаңар долузу-биле агарттынган».

Шаңнал, алдар ады

1936 чылда ТАР-ның 15 чылдаан оюнунда тыва Чазактың дээди шаңналы - революстуг Тываның мурнунга тускай ачы-хавыяазы дээш Республиканың Ордени-биле шаңнаткан.

Ооң дугайында

В.Х. Кара-оол. Оюн Танчайның орук-чолу. Кызыл. 2018.

Өг-бүлезиниң салым-чолу

Оюн Танчайның аттырып шииттиргениниң соонда ооң 6 ажы-төлү арткан.

Шөлүглер

1. Оюн Данчай: Вначале – орден, потом – расстрел
2. Кнут отменили, но произвол и издевательства оставались еще долго
3. СЕМЬЯ С ТРАГИЧЕСКОЙ СУДЬБОЙ
4. Круглый стол и презентация книги о судьбе Оюна Танчая
5. «ДЕЛО ДЕВЯТИ»: СУДЕБНЫЙ ПРОЦЕСС 1938 ГОДА НАД ГОСУДАРСТВЕННЫМИ ДЕЯТЕЛЯМИ ТУВИНСКОЙ НАРОДНОЙ РЕСПУБЛИКИ В ГОДЫ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ
6. ХОЧЕТСЯ СКАЗАТЬ «ПРОСТИ…»

Дөс

1. Танчай Чарандай оглу ОЮН // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 199
2. Оюн Данчай: Вначале – орден, потом – расстрел