Ойтулааш

Ойтулааш – шаанда тыва аныяктарның кол-ла чыглыр черинге ойнап оюнннарын ынча дээр чораан.

Олар ажыл агый үезинде ойнавас; чазын болза тараа тарыыр ойталааштап турар чай чок, күзүн база дүжүт ажаап алыр дээш ойнап-даа турар чай чок, ажылче ол шагның кижилери шупту хаара туттунган турган. Чүге күзүн/чазын дээрге, аалдар кыжын ырадыр кыштагларже көже бергештиң, аразы ырак ырак турар. Чайгы үеде база чайлагларже көжүп чоруй баар, тайгаларже көже бээр турган. А күзүн тараа ажаап алыр үеде аралары чоокшулажып кээр, чазын тараа тарып турар үеде база аралары чоокшулажып кээр. Ынчангаш ол үеде, айның он бежинде чырык дүнелерде, аалдарның уруглары болчажып алгаш дүне када ырлажып, ойнап сыгыртып, хөөмейлеп болза ойтулааштап ойнаар турган.

Ойтулааштап ойнаарда чыглып аар. Бир ындыг черле чыглыр черлиг болур, чижелээрде бир хам-дыт, азы хая чаны, азы тей чаны дээн ышкаш. Болчажып алган хүнүнде кежээки ажылын мал-маганын киирип кааш, инээн саап, сүдүн хайындырып кааш, кончуг оожум ада-иезинден дургуннап чорткаш, аалдар чанынга ырак эвес черге боттары барып ойнаар турган. Баштай айыткан черге кымнар чедип кээрил, ол чедип келген уруглар-оолдар бөлдүнчүп алгаш ырлажыптар. Кажан эштери ырлажы бээрге, аалдарга өске эштери дыңнап каапкаштың, аңаа аъдын мунуп алгаш четкилеп кээп турган.

А чамдык ада-иелер уругларын ойтулааштап ойнаар дээрге салбастар. Шак ындыг улустарны ол ойтулааштаан уруглар хөлчок бак кылдыр одап ырлап кааптар турган.

Аныяктар ынчаар ойнап хонгаш, эртенинде чанарда база байырлажып чарлып чанар, дүрген-не чанар. Хүн үнмээнде четкеш ада-иезиниң инээн саар, а кадарчы кижи болза мал-маган кадарар, ыяштаар, сигеннээр-даа улустар турар. Олар тургаш эртен ажылын уламчылап чоруй баар. Ам ойтулааш эрткен соонда, ийи-үш хонганда канчаар эрткенин, канчаар ойнаанын, кым эки болганын, кым багай болганын чугаалажып база каттыржып боттары аажок түңнээр.

Кенин-Лопсаңың "Тыва улустун бурунгу ужурлары" деп номундан

Ойтулааш дээрге эрте-бурунгу шагдан бээр туруп келген төөгүнүң болгаш назын халыынының оюну болур. Ойтулаашка он үштен чээрби беш харга чедир назылыг бот оолдар кыстар киржир, азы бир-ийи катап чылы кирип эрткен оолдар болгаш кыстар киржир.

Ойтулааштың болур үези чайның башкы айдан эгелээш, күстүң адак айга чедир болгулаар. Ойтулаашты ойнаар үези болза орай кежээден эгелээш, даң хаяазы чырыгыже чедир болур. Ойтулааштың болур черлери аъттыг кижилер дүне када чорупку дег алаактар, арыглар, шаттар болгаш ховулар болгулаар. Ойтулааштаар оолдар, кыстарның медээлежип алыры база онзагай. Бир аныяк оол эжинге чедип келгеш: – Хаактар чулуктаан, теректер мочургалаан, арыгже баргаш, шоор долгап ойнаалам – дээр.

Ол болза ойтулааштың ойнаар өй келген, чоруулам, өөрлеривис бүдүү медээлеп аалы, өгге чеже олурар боор, кончуг аъттардан мунуп мунгаш, сылдыстыг дүне ойнаалыңар дээни ол. Чай эрткен. Күс төнер дей берген. Тарааны ажаап каапкан. Дуруяалар изиг чурттарже ужуп чоруп турар. Ынчан бир оол эжинге келгеш: – Шарлан бүрүлери саргарган. Сыыннар башкы таңдыда эде берген. Күску соокка эъттиң халыынын өжүрүп аалам – дээр. Ол болза үе-черге оолдар болгаш кыстар-биле бо чылын сөөлгү катап ойнап алыр дээни ол болур. Он үштен он дөрт хар чедир оолдар, уруглар ойтулааштаан аныяктар аразынга чоруурунда база ужур бар, олар бодунуң хан төрел болгаш өске аймак оолдарны база кыстарны ылап билип алырлар.

Ойтулааштап ойнап чораан, таныжып алган оолдар, кыстар чуртталга тударга, "өг бузулбас" дижир, ол чүл дээрге бүгү назынында найыралдыг чурттаары, бот-боттарын билчири болгаш ажы-төлдүг болуру-дур. Аажы-чаңы, мага-бодунуң тургузуу болгаш чажыт бирикшири бот-боттарынга кончуг тааржыр азы таарышпас кижилер турар. Ойтулааштап чораан кижилер ол-ла бүгү чажыттарны сылдыстыг дүнге салгалдап алгаш, билип алган болур.

Ойтулааштың база бир онзагай ылгалы болза аңгы-аңгы төрел аймактарның оолдары, кыстары бот-боттары таныжып алырынга тергиин таарымчалыг.

Кижи кижиниң чажыт бодалы турар, ылаңгыя чаш болгаш чалыы назын үезинде ынакшылдың чажыды тергиидеп турар. Ойтулаашка киржип чорааш, бодунуң чажыт бодалын ырлар-биле илередип ап чораан оолдар, кыстар кончуг быжыг чуртталганы тудар. Ойтулааш болза ынакшылдың ырларын чогаадырының хостуг театры бооп чораан, ынчангаш сагыш-сеткил ырларын аныяктар боттары илередиринге тергиин таарышкан. Аңаа киржип чораан кижи бүрүзү бодунуң хире шаа-биле ыраажы бооп база артист бооп чораан. Ук оюнга аныяктарның ырлаары, кожамыктары тус-тус уткаларлыг, ол чүл дээрге ынакшылды ырлаан, төрээн черин мактаан, чүгүрүк аъдын алгаан, харам байны кочулаан, дошкун дүжүметти каргаан болгаш кударалын илереткен болгулаар. Ойтулааш дээрге тыва чоннуң хөгжүп келген культуразының чарылбас кезээ.