Мөңге Түрк Эл (2 дугаар күрүне)

Mөңге Эл — түрк аймактың күрүнези.

Ады

Түрктер күрүнезин тускай сөс-биле адавайн чораан.
Амгы үениң төөгү номнарында "Mөңге Түрк Эл" - деп сөстер бар. Ол болза амгы үениң төөгү эртеминде ажыглаттынып турар тускай сөс катыжыышкыны-дыр.
Күл-тигиниң бижиинде бир одуругну кирилл транскрипциязының дузазы-биле номчуур болза, мынча дээн:

• Ол йергерӱ барсар Тӱрк бодун ӧлтечи сен. Ӧтӱкен йир олуруп арқыш тиркиш ысар нең буңуғ йоқ Ӧтӱкен йыш олурсар беңӱ ил тута олуртачы сен.
  
• Ол черже баар болзуңза Түрк чон өлүр сен. Өдүген черинге олуруп (албан төлээн кош хүлээп) аргыжып ыдып (тургаш) сенде муңгак чок. Өдүген аргазынга олурзуңза мөңге эл тудуп олурар сен.

Үези

Күрүнениң тергиин күштүг турган үелери 682-742 чылдар болур.

745 чылдардан бээр аймактың улузу Он Уйгур күрүнезинге чагырты берген.

Эл

Кутлуг хаан апаарга ооң улузу 2000 хире кижи турган.
Түрк сир чоннуң тергиидээн үезинде кижи саны 2 муң хире кижи турган. Шериг кижи саны 200 хире кижи. Чааже аъттанырда 100 хире маадыр чоруптар, арткан 100 хире маадыр кижи хаан ордузун хайгаарап артып каар. Эл девискээрин түрктер ийи талага чарып алган, ол болза Оң биле Солагай тала дыр. Солагай талазынга Гоби ховузунуң соңгу чүкте черлер хувааттынган, Оң талазы дээрге Гоби ховузунуң мурнуу чартыында Ордос девискээри болур.Оң талазын Кутлугнуң дуңмазы Мочур ээлеп турган. Мочур шад дээр албан-дужаалдыг чораан. Илтериш боду Өдүгенге саадапкан.

Түрктерниң ёзу-чаңчылы-биле акызын соңнай дуңмазы хаан болур ужурлуг, адазын соңнай оглу хаан болбас ужурлуг.

Эл төөгүзү

Табгач хаандан адырлып алганы

682 чылда Кутлуг үймээн үндүрген. Баштай ол кижи кайгалдары-биле кыдат кызыгаарында улусту үптеп, оларның эт-хөреңгизин хынаап чоруп турган. Үе эркен тудум ооң эштери көвүдеп-ле турган. Кыдат шериглерден Кутлуг кайгалдары-биле бирде Чугай дагларының арга чартыынга чаштынып, бирде Кара-Кум ховузунга чаштынып чоруп турган. Кутлугнуң хей-аъды бедик боорга олче чоок кавының улузу сөктүп эгелээн. Кыдаттар Кутлугже Юань Чжень деп кижини чортупкан: "Сен барып Кутлуг биле эптиг-чөптүг чугаалаш, хаанывыска ол кижи буруузун миннип келзин" деп барып сургап көр дээш чортупкан. Юань Чжень дээрге Ашидэ сөөктен укталган кижи дир. Юань Чжень хамык чүвениң байдалын угаап көргеш Кутлуга катыжып алган. Бир-ле катап Юань Чжень хамык чыылган чон аразынга Кутлугну хаан кижи бол деп албадаан. Түрктер Юань Чженьни "Тоньукук" деп адаар турган. Шак ынчалдыр Түрк чоннуң ийи дугаар күрүнези тыптып келген. Тоньукук бодунга "Билге бойла дарган" деп дужаал алган. Кутлуг, хаан апаргаш бодунга "Илтериш" деп ат алган.

Өдүген аргазы

Чугай даглары Кыдат чоогунда боорга Тоньукук чаа оран чурт дилеп эгелээн. Түрктерге эң таарымчалыг чер болза соңгу чүкте Өдүген аргазы болган. Аңаа чуртап чораан Токуз Огуз аймааның бир улузу-биле түрктер дайылдашкан. Токуз Огустарны башкарып чораан Баз хаан өлүрткен, дайзыннарын түрктер тарады сывырыпкан. Оон ам Илтериш хаан бодунуң ордузун Өдүгенче көжүрүп алган. Илтериш хаан чок апаарга ооң дуңмазы Мочур деп кижи хаан апарган. Мочур бодунга Капаган хаан деп атты алган. Капаган хаан Байырку деп аймактың улузу-биле чаалашкаш оларны чылча шаапкан. Тулчуушкун соонда ол кижи дедир халдып орунда, аңаа душ бооп хенертен аштырган Байырку аймактың кезек улузу таваржы берген. Байырку аймактың улузу Капаган хаанны туткаш боскун одура кескеш, ооң бажын Кыдаттар хаанынче чортупкан. Ол үеде түрк хаанның бажы дээш кыдаттар кончуг эки алдын-мөңгүн биле шаңнаар турган. Түрктер чүү боор, Капаган хаанның мөчүзүн орнукшуткаш, ооң оглун хаан кылып алган. Илтериш хаанның оолдары аңаа таарышпаан чүге-дизе түрктерниң ёзу-чаңчылы-биле акызын соңнай дуңмазы хаан болур ужурлуг, адазын соңнай оглу хаан болбас ужурлуг турган. Ордуга турган Күл-тигин үймээн үндүрген. Ол маадырлары-биле Капаган хаанның оглун, ооң төрелдерин туткаш шаажылаан. Күл-тигин боду хаан кижи болускавайн турган, ынчангаш ол дуңмазын Бөгүнү хаан бол деп албадаан. Бөгү боду база хаан болускавайн турган, ынчалза-даа ол акызының дилээнге чөпсүнген. Бөгү, хаан апаргаш Билге хаан деп атты алган.

Билге хаанның үезинде кыдаттар өске аймактың улузунче элчилер чоргускан. Кыдат хаанның элчилери Кыргыс, Он ок, Басмыл аймактың баштыңчылары-биле харылзаа тудуп алган. Түрк элдиң маадырлары кыдат күрүнениң шериглеринге күш четирбейн бааарга, кыдаттар түрктерни өске аймактар дузазы-биле узуткаар деп бодап алган. Мындыг берге таварылгада Тоньукук ол үш дайызынны чаңгыстап тургаш дүрген-дүрген базып тиилээрин бодап алган. Түрктер баштай Кыргыстарның хаанынче халдаар деп шиитпирлеп алган. Кыргыстарны ынчан Барыс хаан башкарып турган. Ооң мурнуда чылдарда Барыс анаа бег кижи турган. Барыс болза Билге хаанның кыс дуңмазынга өгленип алгаш бодунуң чуртунда мырыңай хаан кижи апарган турган. Кыргыстар ол үеде чааскан турбаан улус, оларны Улуг-Хемде Чик аймктың улузу, оон ыңай Бай-Тайгада Аз деп аймактың улузу камгалап турган. Черле ол шаандагы берге үелерде Улуг-Хемниң Чик дээр аймаа, Минусинскиниң Кыргыстары, Хемчиктиң Азтары даштыкы эжелекчилерден бир демниг камгаланыр турган хевирлиг.

Түрктер кыргыстар чуртунче чедип аарының бертинде Чик биле Аз деп аймактың улузу-биле чаалажыр ужурга таварышкан. 710 чылда Тоньукук, Билге хаан биле Күл-тигин үжелээ Улуг-Хемче аъттаныпкан. Түрк шериг Чиктер-биле Үрбүнге сегиришкен. Тоньукук Көгмен (Саян) дагларын ажар деп шиитпирлээн. Шөл Азтарындан түрктер орук айтыр кижи тып алган, ол кижи: "Аз дээрге мээң чуртум дур, ында бир турлаг бар, Аны хемнеп чоруур болза аъттыг кижи хүнзедир чоруур" дээн. Алаштың Ак-Сугга түрктер турлаг кылып алган. Түрктер Көгмен (Саян) дагларынче үнүпкен, Көгмен (Саян) дагларын ажары кончуг түренчиг болган. Маадыр кижи бүрүзү чадаг, бодунуң аъдын чедип алгаш чоруур турган, от база кыпсып болбас турган. Харның мөөнү чыда ышкаш боорга, хамык шеригниң бажында хар таптаар улус база чораан. Көгмен тайгазын ашкаш түрктер арай боорда куду баткан. Куду баткан орукту улуг хөртүк дуй шып алган турган. Азтардан орук айтыр кижи та өжегээр чүве, та шын чүве орук тыппайн аза берген, ырмазыраан түрктер ол кижини боосталап каапкан. Ол улуг хөртүктү түрктер 10 хүн иштинде эргий долганып кылаштааннар. Барыс хаанның ордузунга чедир түрк шериг дүн-хүн дивейн чораан. Барыс хаанның ордузунче түрктер дүне када, хамык улус удуп чыдырында халдаан. Чогум ол үеде Барыс хаан шериин чыып четтигипкен болган. Ынчалза-даа түрктер кыштагже халдааш Барыс хаанны өлүрүп каан. Барыс хаанның ордузун алгаш түрктер түр када Минсуг ховунуң ээлери апарган.

Барыын Тянь-Шаньга, Эрчис хемни дургаар Он ок дээр аймактың улузу чуртап чораан. Он ок деп аймак катыжыышкынында кижи бажын санаар болза түрктерден көвей турган. Түрк шериг Эрчис хемни кешкеш Болчу хем чанынга чоошкулап кээрге дайызын шериглерлериниң саны эңмечок болган. Түрк шеригни баштаан беглер: "дедир чанаалыңар, арыг нүүрлүг кижилерниң чанганы эки" деп хыйланып эгелээн. Тоньукук чааскаан, хамык сестип коргуп турган улусту оожургаткан. Түрктер Он ок аймактың маадырлары-биле 2 хүн чаалашкан. Он октуң хаанны туттурган, түрктер дайзынарын тарады сывырыпкан.

Дараазында түрктерниң дайызыннары Басмыл деп аймактың улузу болган. Басмыл деп аймактың улузу Моол Алдай сынның хүн ажар чүгүн эжелей чуртап чораан. Басмыл күрүнезиниң хоорайы "Беш балык" турган. Басмылдар шерии Эрчис хемниң унуга кээрге кыдаттар чок боорга, олар дедир чаныпкан.

Хаанар допчузу

Эр ады	Хаан ады	Кыдат дылда ады
Кутлуг	Илтериш хаан	Гудулу
Мочур	Капаган хаан	Мочжо
Бөгү	Билге хаан	Бигя-хан
Йоллыг тегин	Теңири хаан	Ижань-хан
Кутлуг	Билге Кутлуг хаан	Бигя Гудулу-хан
Озмыш	Озмыш хаан	Хан Усу-миши
Кулун бег	Баймэй хаан	Баймэй Дэле Хулунфу

Түрктерниң сөөлгү хааны Кулун бег бооп турар-дыр.
Кыдат дылда хааннар аттарын Бичуриниң транскрипциязы ёзугаар бижээн.

База көр

Мөңге Түрк Эл (1 дугаар күрүне)

Үндезини

1. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VI. ТУГЮ. XV. Гудулу. (Таншу, гл. 215а и 215б; Чжоушу, гл. 50; Суйшу, гл. 84)
2. И. В. Кормушин. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов вузов. Абакан: Издательство Хакаского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2004. — 336 с. ISBN: 5-7810-0279-0
3. С.Е. Малов. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951. 451 с.
4. Порядок престолонаследия у древних тюрков VI–VIII вв. (по китайским источникам). В. В. Тишиниң бижээн чүүлү