Монгуш, Лаида Кара-ооловна

Монгуш Лаида Кара-ооловна (1966 чылдың ноябрь 23, Хандагайты суур, Өвүр кожуун) – биолог-эртемден, Тываның музей ажылының хоочуну, биология эртемнериниң кандидады.

Лаида Кара-ооловна Монгуш

Намдары эдер

Лаида Кара-ооловна Монгуш 1966 чылдың ноябрь 23-те Тыва АССР-ниң Өвүрнүң Хандагайты суурга төрүттүнген. Чаш үези Солчур болгаш Хандагайты суурларга эрткен.

1974 чылдан Кызыл хоорайда чурттап чоруур. Кызылдың №2 школазынга өөренип, ону 1984 чылда дооскан.

1989 чылда Кызылда күрүнениң педагогика институдун дооскан.

Музейге ажыл-ижи эдер

Институт дооскаш, 1989 чылдың октябрьдан тура Тыва Республиканың музейиниң эртем-чырыдыышкын килдизинге биче эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдай берген. Ооң соонда бойдус килдизиниң улуг эртем ажылдакчызы, учёт секторунуң эргелекчизи, бойдус килдизиниң эргелекчизи, директорнуң эртем талазы-биле оралакчызы кылдыр ажылдаан. Амгы үеде Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал музейинде бойдус болгаш чер-чурт шинчилел килдизиниң эргелекчизи кылдыр ажылдап чоруур.

Л. К. Монгуш, музей ажылының аңгы-аңгы ажыл чорудулгаларын ажыглап, республика иштинде экологтуг өөредилгени тарадып чоруур. Ол – Тываның улусчу чогаалчызы С. А. Сарыг-оолдуң уран чүүлүнге тураскааткан Бирги (2007) болгаш Ийиги (2013) чылдарда республика чергелиг Сарыг-оолдуң номчулгалары деп конференцияны организастап эрттирген.

Лаида Кара-ооловна Моңгуш – музей ажылының сурагжаан методизи. 2010, 2013 база 2014 чылдарда ооң удуртулгазы-биле музейге хоорайның биология, география, краеведение, орус дыл болгаш литература, төрээн дыл болгаш литература башкыларының аразынга мөөрейлер болуп эрткен.

Л. К. Монгуш Тываның бойдузунуң дугайында дыка хөй делгелгелерниң автору: Тывада ыяш ажыл-агыйының 60 чылынга тураскааткан «Арганың кыйгыртканы» деп; «Тыва чоннуң ыдыктыг даштары» деп; таксидермист И.М. Путинцевтиң 85 чыл оюнга тураскааткан «Ийиги чуртталга бээр» деп делгелгелери. 2003 чылда ооң организастап тургусканы делгелгези Москва хоорайга болуп эрткен 2-ги Делегей чергелиг «Природа. Охота. Охотничьи трофеи – 2003» деп делгелгеге тергиин болган болгаш делгелгениң алдын медалын алган.

Ол делегей чергелиг хемчеглерниң организатор-эрттирикчизи: ТРО РВИО база ДОСААФ-биле кады «Сактыышкын оруу: Алдан-Маадырларның тура халыышкынының 135 чыл ою» деп авто-экспедиция (2018); «Чиңге тарааның чаңчыл ёзугаар болбаазырадыры: кадагалаарының чидиг айтырыглары база амгы үеге дүүштүр өскерлири база чаа байдалга чаңчыгары» деп В. Потанин фондузунуң деткимчези-биле Делегей чергелиг этнокультурлуг форумну эрттирген (2017). «Тараа дою» деп Делегей чергелиг этнокультурлуг фестивальдың эгелекчизи (2016).

Эртем ажылы эдер

2012 чылда Бурятияның күрүне университединге БКУ-нуң база ТывКУ-нуң профессору, биология эртемнериниң доктору Намзалов Бимба-Цырен Бато-Мункуевичтиң удуртулгазы-биле «Эколого-биологические особенности проса (PANICUM MILIACEUM L.) и традиции его возделывания в Центральной Туве» деп темалыг кандидат диссертациязын камгалап алган.

20 ажыг музей темазынга болгаш эртем ажылынга хамаарышкан эртем ажылдарының автору.

Парлап үндүрген чүүлдери эдер

  1. Монгуш Л.К. ИЗ ИСТОРИИ ЗЕМЛЕДЕЛИЯ И ВОЗДЕЛЫВАНИЯ ПРОСА В ТУВЕ // Экология и этноэкологические традиции народов Центральной Азии. Тувинский государственный университет, 2009.
  2. Монгуш Л.К., Намзалов Б.Ц.Б. СОРНЯКИ В ПОСЕВАХ ПРОСА В ТЫВЕ: АНАЛИЗ БИОМОРФОЛОГИЧЕСКОГО И ЭКОЛОГО-ГЕОГРАФИЧЕСКОГО РАЗНООБРАЗИЯ // Вестник Бурятского государственного университета. Биология, география. 2010. № 4. С. 140-144.
  3. Ооржак А.В., Монгуш Л.К., Будажапов Л.В. ОСОБЕННОСТИ ФЕНОЛОГИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ПРОСА (СОРТ ТУВИНСКОЕ МЕСТНОЕ): ОПЫТ ИССЛЕДОВАНИЯ EX SITU // Вестник Бурятского государственного университета. Биология, география. 2011. № 4. С. 85-87.
  4. Монгуш Л.К. ЭКОЛОГО-БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРОСА (PANICUM MILIACEUM L.) И ТРАДИЦИИ ЕГО ВОЗДЕЛЫВАНИЯ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ ТЫВЕ. Автореферат дис. ... кандидата биологических наук / Бурятский государственный университет. Улан-Удэ, 2012
  5. Монгуш Л.К. ЭКОЛОГО-БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРОСА (PANICUM MILIACEUM L.) И ТРАДИЦИИ ЕГО ВОЗДЕЛЫВАНИЯ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ ТЫВЕ. Диссертация на соискание ученой степени кандидата биологических наук / Бурятский государственный университет. Улан-Удэ, 2012
  6. Монгуш Л.К., Намзалов Б.Б. О НЕКОТОРЫХ ЭТНОБОТАНИЧЕСКИХ АСПЕКТАХ КУЛЬТУРЫ ПРОСА В ТУВЕ: ОСОБЕННОСТИ ВОЗДЕЛЫВАНИЯ И ТРАДИЦИИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ В ПИЩУ // Вестник Тувинского государственного университета. №2 Естественные и сельскохозяйственные науки.. 2013. № 2 (17). С. 38-46.
  7. Монгуш Л.К. ЛЕЧЕНИЕ НА АРЖААНАХ В ФОТОГРАФИЯХ ВП. ЕРМОЛАЕВА // Курортная база и природные лечебно-оздоровительные местности Тувы и сопредельных регионов. 2015. № 2. С. 232-234.
  8. Монгуш Л.К. ИНТЕГРАЦИЯ ГУМАНИТАРНОГО И ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ПОДХОДОВ ЧЕРЕЗ МУЗЕЙНЫЕ УРОКИ-ЭКСКУРСИИ // В сборнике: Экосистемы центральной Азии: исследование, сохранение, рациональное использование материалы XIII Убсунурского Международного симпозиума. 2016. С. 370-373.
  9. Монгуш Л.К. РОЛЬ ГЕРБАРНОГО ФОНДА НАЦИОНАЛЬНОГО МУЗЕЯ ТУВЫ В ЭКОЛОГИЧЕСКОМ ВОСПИТАНИИ И ОБРАЗОВАНИИ // В сборнике: СОХРАНЕНИЕ РАЗНООБРАЗИЯ РАСТИТЕЛЬНОГО МИРА ТУВЫ И СОПРЕДЕЛЬНЫХ РЕГИОНОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ИСТОРИЯ, СОВРЕМЕННОСТЬ, ПЕРСПЕКТИВЫ Материалы 1-й Международной научно-практической конференции. Тувинский институт комплексного освоения природных ресурсов Сибирского отделения Российской Академии наук; Ответственный редактор А.Д. Самбуу. 2016. С. 189-192.
  10. Монгуш Л.К. БИОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ PANICUMMILIACEUM В ЦЕНТРАЛЬНОЙ ТУВЕ // В сборнике: СОХРАНЕНИЕ РАЗНООБРАЗИЯ РАСТИТЕЛЬНОГО МИРА ТУВЫ И СОПРЕДЕЛЬНЫХ РЕГИОНОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ИСТОРИЯ, СОВРЕМЕННОСТЬ, ПЕРСПЕКТИВЫ Материалы 1-й Международной научно-практической конференции. Тувинский институт комплексного освоения природных ресурсов Сибирского отделения Российской Академии наук; Ответственный редактор А.Д. Самбуу. 2016. С. 123-126.
  11. Монгуш Л.К. ПАТРИОТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ СТУДЕНТОВ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО КОЛЛЕДЖА ЧЕРЕЗ ВНЕУРОЧНУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ // В сборнике: Научные труды Тувинского государственного университета. Сборник материалов ежегодной научно-практической конференции преподавателей, сотрудников и аспирантов ТувГУ. 2018. С. 240-242.
  12. Монгуш Л.К., Монгуш Ш.Х. ПРЕДМЕТЫ ЗЕМЛЕДЕЛИЯ У ТУВИНЦЕВ КАК ИСТОЧНИК ПО ИЗУЧЕНИЮ ТРАДИЦИОННОГО ХОЗЯЙСТВА // В сборнике: Ермолаевские чтения Материалы III научно-практической конференции с международным участием, посвященной 90-летию со дня основания Национального музея им. Алдан-Маадыр Республики Тыва. 2019. С. 184-190.

Шаңналдары, алдар ады эдер

  • Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хүндүлүг бижии (2013)
  • Тыва Республиканың Даштыкы экономиктиг харылзаалары болгаш туризм яамызының Хүндүлүг бижии
  • Тыва Республиканың Арга ажыл-агый яамызының Хүндүлүг бижии
  • Тыва Республиканың Аңныыр черлериниң башкарылга, ажыглал болгаш камгалал талазы-биле эргелелиниң Хүндүлүг бижии
  • Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының Хүндүлүг бижии
  • «За заслуги в туриндустрии РФ» деп медаль (2012)
  • «За вклад в музейное дело» деп хөрек демдээ
  • «100 лет Заповедной России» деп юбилейлиг демдек

Литература эдер

  1. Иргит Л. Х. Тараам турда тодуг-ла мен [о ней Л.К. Монгуш] // Ажыл-иш – амырал: очерктер. – Абакан, 2013. – С. 172-176
  2. Ооржак Л. Идепкейжи, комсомолчу, спортчу чараш кадын [о ней Л.К. Монгуш] // Тыва мотиватор. – 2018. – №6 (54). – С. 12-16.
  3. Монгуш У. Бойдус-биле тудуш [интервью] // Сылдысчыгаш. – 2004. Февраль 10.

Дөс эдер

Монгуш Лаида Кара-ооловна // Библиографический указатель. Национальный музей им. Алдан-Маадыр Республики Тыва – 90 лет: история и современность (1929-2018 гг.) Кызыл, 2019. С. 248-255.

Шөлүглер эдер

  1. ЧЕЛОВЕК ТРУДА. Лаида Монгуш, музейный работник
  2. МОНГУШ ЛАИДА КАРА-ООЛОВНА: список публикаций
  3. Автореферат диссертации
  4. Лаида Кара-ооловна Монгуш, заведующая отделом краеведения и туризма