Лиди
Лиди (төвүт le’u tho ‘чыынды, бүрүткел’; өске ады хүн-дизик, календарь) дээрде магаботтар шимчээшкининиӊ өйлеп катаптаарынга үндезилетинген узун үе аразын санаарыныӊ ёзу-чуруму. Чижелээрге Хүннүӊ шимчээшкининиӊ өйлеп катаптаарынга үндезилеттинген лидини – хүн лидизи, Айныӊ – ай лидизи дээр. Оон аӊгыда байырлалдарны демдеглеп каан, чедиликтерге (неделяларга), айларга чарып үскен хүннер даӊзызын болгаш база лиди (хүндизик) дээр.
Лидиниӊ төөгүзү эдер
Эӊ буруӊгу билдингир лиди Бурунгу Египетке болгаш Шүмерге турган. Делегейниӊ чон бүрүзү бодунуӊ төөгүлүг болуушкуннарныӊ үе-шаг айтылгазыныӊ аргаларын ажыглап турган. Оларныӊ бир кезээ өртемчейниӊ чаяаганындан үени санап турган: чижелээрге еврейлер ону бистиӊ эрага чедир (б.э.ч.) 3761 чылдан, христиан дорт-чүдүлгелиглер (орус. православные) – б.э.ч. 5493 чылдан эгелеп санап турган. Буруӊгу Румчулар Рум (Рим) хоорайныӊ б.э.ч. 753 ч. тургустунганындан, парфийлер, вифинчилер болгаш селевкидтер бидунуӊ бирги хааныныӊ дүжүлгеге олурупканандан, бурунгу мысыржылар – дараазындаагы хаанкаӊы (династия) бүрүзүнүӊ чагыргазындан эгелеп санап турган.
Делегей чергелиг шажыннар база бодунуӊ лидизин тургускан. Ынчаарга пурум (византий) лиди-биле алыр болза бөгүн өртемчей чаяаганындан бээр 7523 чыл (амгы 2014 чыл) эртип чыдар, исламда – хыжыраныӊ 1436 чылы, Бурганчы (Буддажы) лиди-биле Паранирваанныӊ 2558 чылы эртип турар.
Тыва Арат Республика (ТАР) үезинде чыл санаашкынын ТАР-ныӊ тургустунган чылындан санап эгелеп турган. Чижелээрге, ТАР-ныӊ 1-ги чылы – 1921 чыл, ТАР-ныӊ 2-ги чылы – 1922 чыл, ТАР-ныӊ 3-кү чылы – 1923 чыл.
Хүн биле Айныӊ эвес, өске сылдыстарныӊ бир чүүлүнүӊ санаашкынынга үндезилетинген лидилер база бар. Чижелээрге, буруӊгу египет лидиде чыл дээрге Аскыр (Сириус) сылдыстыӊ даӊ хаяазында өйлеп-өйлеп үнер үелериниӊ аразы-дыр. Ынчангаш мындыг лидилер хөлчок ховар болур.
Чылдыӊ аӊгы-аӊгы үргүлчүлели болгаш чаа чылдыӊ янзы-бүрү ай-хүнү дээш өске-өске лидилиг ёзу-чурумнарда бир чыл санаашкынындан өскезинче шилчиири берге болур.
Чылдыӊ саналгазын бир айныӊ 1-ден Румга б.э.ч. 45 ч. Юлий Цезар киирген (юлиан лиди).
Түрк-моол лиди эдер
Түрк-моол чоннар аразында үе шагдан бээр уламчыктыг (традициялыг) 60-чылдыӊ эргилдиг (циклдыг), ооӊ иштинде беш 12-чылдыг биче эргилдерлиг лидизин ажыглап чораан. Ону «Мөчүл» азы «Мөчел» (моол мөчлөг, казак мүшел, кыргыс мүчөл, хакас мӱчел) дээр, ынчангаш бир биче 12-чылдыг эргилдиӊ чыл бүрүзүн кандыг-бир амытан ады-биле адап турган.
| Дугаары | Тыва ады | Моол ады | Буруӊгу уйгур ады |
|---|---|---|---|
| 1 | Күске | Хулгана | Күскү |
| 2 | Инек | Үхэр | Уд |
| 3 | Пар | Бар | Барс |
| 4 | Тоолай | Туулай | Табышган |
| 5 | Улу | Луу | Лү |
| 6 | Чылан | Могой | Йылан |
| 7 | Аът | Морь | Юнт |
| 8 | Хой | Хонь | Кой |
| 9 | Мечи | Бич | Бичин |
| 10 | Дагаа | Тахиа | Такагу |
| 11 | Ыт | Нохой | Ыт |
| 12 | Хаван | Гахай | Лагзын |
«Мөчүл» деп ат «мөчү» (мага-боттуӊ кезектери; даван-даяк) деп сөстен укталган болгаш буруӊгу түрктерде дагым (жертвенный) амытанныӊ коӊ эъдиниӊ 12 кезекке чарлыырыныӊ дугайында болгаш буруӊгу түрк эмнээшкининиӊ кижиниӊ мага-бодунуӊ 12 кезектиг туругузуунуӊ билии-биле дүгжүп турар. 60-чылдыг лиди бен 12-чылдыг эргилдерден өске ийи 10-чылдыг эргилдерге база чарлып турар. Оларныӊ бирээзи 5 эжеш өӊнерлиг – көк – көксүмээр, кызыл – кызылсымаар, сарыг – сарыгзымаар, ак – аксымаар, кара – карасымаар, өскези – эр-кыс кылдыр хувватынган 5 магабутардан (магабут – первоэлемент) тургустунган: ыяш, от, чер, демир, суг.
Тыва мөчүл айлары эдер
Тыва мөчүде айларны дугаар азы чыл өйүнүӊ (сезон) аайы-биле адап турган.
| Дугаары | Орус ады | Тыва ады | Өске Тыва ады |
|---|---|---|---|
| 1 | Январь | Бир ай | Кыштыӊ ортаа айы |
| 2 | Февраль | Ийи ай | Кыштыӊ адак айы |
| 3 | Март | Үш ай | Частыӊ башкы айы |
| 4 | Апрель | Дөрт ай | Частыӊ ортаа айы |
| 5 | Май | Беш ай | Частыӊ адак айы |
| 6 | Июнь | Алды ай | Чайныӊ башкы айы |
| 7 | Июль | Чеди ай | Чайныӊ ортаа айы |
| 8 | Август | Сес ай | Чайныӊ адак айы |
| 9 | Сентябрь | Тос ай | Күстүӊ башкы айы |
| 10 | Октябрь | Он ай | Күстүӊ ортаа айы |
| 11 | Ноябрь | Он бир ай | Күстүӊ адак айы |
| 12 | Декабрь | Он ийи ай | Кыштыӊ башкы айы |
Тывалар мөчүлден өске чыл-өйнүӊ лидизин ажыглап турган. Ында айларны ол айларада колдап турар ажыл-агый аайы-биле адап турган.
Чедиликтиӊ хүннери эдер
Тывалар чедиликтиӊ (неделяныӊ) хүннерин – хүн бүрүде ажыглап турар лидиде дугаар аайы-биле, чурагайда (астрология) болгаш албан-ёзу херектеринде бурганчы (буддажы) чурагайга ажыглап турар карыктарныӊ (планеталар) тыважыткан төвүт биле санскрит аттары-биле адап турган.
| Дугаары | Орус ады | Тыва ады | Тыважыткан Төвүт ады | Тыважыткан Санскрит ады | Буруӊгу Уйгур ады | Карык ады | Карыктарныӊ өске ады |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Понедельник | Бирги хүн | Даваа карык | Сумуяа | Сумая | Ай | Ай-карык |
| 2 | Вторник | Ийиги хүн | Мыӊмыр карык | Аӊгырак | Аӊгарак | Кызыл-карак (Марс) | От-карык |
| 3 | Среда | Үшкү хүн | Лакпа карык | Буд | Буд | Ирбис кудуруу (Меркурий) | Суг-карык |
| 4 | Четверг | Дөрткү хүн | Бүрбү карык | Баргасваади | Бархасувади | Оӊгай (Юпитер) | Ыяш-карык |
| 5 | Пятница | Бешки хүн | Баазаӊ карык | Шүгүр | Шүкүр | Шолбан (Венера) | Алдын-карык |
| 6 | Суббота | Чартык улуг-хүн | Бумба карык | Санычар | Саничар | Кылаӊ-карык (Сатурн) | Довурак-карык |
| 7 | Воскресенье | Улуг хүн | Нимаа карык | Адыяа | Адитья | Хүн | Хүн-карык |
Ажыглаан номнар болгаш чүүлдер эдер
Амыдыралдыӊ угаадыы. – Моол дылдан очул. Г.Б. Санчаа. – Кызыл, 1993.
Володомонов Н.В. Календарь: прошлое, настоящее, будущее. – Изд. 2-е. – М.: «Наука», 1987.
Древнетюркский словарь. – Л.: Изд. «Наука», Ленингр. отд., 1969.
Климишин И.А. Календарь и хронология. – Изд. 3-е. – М.: «Наука», 1990.
Скородумова Л. Дзурхай: Буддийская астрология. - Владивосток: «Pубеж», 1994.
Сүхбаатар О. Монгол хэлний харь үгийн толь. - Улаанбаатар, 1997.
http://calendarium.ru/ Сайт о календарях