Даалы ойнаары

Даалы — тываларның ширтек кырынга ойнаар оюннарының бирээзи.

Тыва культурада даалы ойнаарының ийи хевири бар:
Тываның төп болгаш барыын районнары "даалы" дeп аттыг 64 ыяштыг оюнну ойнап турар, а Мөнгүн-Тайгада "Хорул" деп аттыг, даалыдан көңгүс өске болгаш ойнаарының чуруму дөмей оюнну ойнап турар.

Тургузуу

Даалы болзa 64 ыяштыг болур: 4 шындавал, 4 кас, 4 өлчей-удазын (напчи), 4 дагыр-алды (балык). Бо дөрт чүүл ыяштарны хол ыяштары дээр.
Олар өске ыяштардан артык күштүг. Оларның эң тиизи (күштүү) шындавал. Ол дүшкенде өлчей-удазын күштүг апаар болгаш чоорту өскелерниң үнези кудулаар.

Оон арткан 48 ыяштар: 4 даалы, 4 үүлүү, 4 шокар-он, 4 кызыл-он, 4 дагыр-тос, 4 кызыл-сес, 4 докпак-алды, 4 хана, 4 докпак-беш, 4 мандан-иези, 4 мандан, 4 күске деп тус-тус аттарлыг болур.

Оларның эң тиизи — даалы, ооң адаа — үүлүү, ооң адаа — шокар-он дээш база-ла оон артканнарының үнези чоорту кудулап бадар, эң бичези ийи карактыг күске болур. Дең карактыг ыяштарның — докпак-алды биле хананың — бир дугаарындаазы тии болур.

Тускай билиишкиннер

Оюнда чамдык билдинмес сөстер бар. Чижээлээрге, өглээр — ол болза, оюнга киржир кижилерге даалының ыяжын деңге чедириштерин төлээде, 64 ыяшты 4-4 кылдыр чыый каап, өглеп алыр, шупту 16 өг болур. Оюнну ойнап турда чиштирип каапкан ыяшты база өглеп алыр. Түү ыяштарның дузазы-биле хөй өг өглеп алган кижи утканы ол болур.

Түүлээр - ол болза холга алган ыяштарын тергииннерин бир аай, чаңгыс аай аймактарын бир аай, багай-багайларын база бир аай ылгап алыры болур.

Кыйгыртыр - оюнну эгелээн кижи бир тии (күштүг) ыяшты, чижээ, шындавалды алгаш кыйгыртыр, кымда-даа ону чиир чүве чок болганда, кижи бүрүзү аңаа чиш каап бээр, а кыйгырткан кижи бир «өгну» «өглеп» алыр.

Шаалдалаары дээрге, кандыг-бир ортумак унелиг ыяш-биле өскелерин хынаары ол — бир эвес оон күштүг ыяштыг кижи бар болза, ону чээш, өг өглеп алыр, а өске артканнары аңаа чиш каап бээр болгаш оларның холунда оон күштүг ыяш чок дээрзи билдине бээр.

Оюн чуруму

Ойнаарының чуруму мындыг:

Даалыны холуй саарыпкаш, 4—4 ыяштыг 16 өг кылдыр өглеп алыр, ойнаар кижиниң саны 2-ден 16-даа чедир кижилер ойнап болур. 4-тен 8 чедир кижилер ойнаар болза кончуг солун. Кижилер ийи баг кылдыр эштежип азы чаңгыс-чаңгыс бооп алгаш-даа ойнап болур.

Ойнакчылар өглерин четчир саны-биле улежип алыр. Холга алган ыяштарны түүлеп алыр.

Оюнну эгелээр эргени холунда бир түү 4 шындавалдыг кижиге бээр. Бир эвес кымда-даа түү улуг ыяш чок болза, бичези-даа хамаан чокка бир түү дөрт ыяштыг кижи, чижээлээрге, 4 күске, 4 мандан азы дөрт үүлүлүг кижи эгелээр.

Оюннуң онзагай чүвези - түү ыяштар күштүг болгаш олар кыйгыртып-даа болурунда. Чижээлээрге, оюнну эгелээн кижиде 4 хана бар болган болза, ол кижи ол ханалары-биле кыйгыртырга, кымда-даа, ханадан улуг бир түү ыяш чок болган болза, аңаа кижи бүрүзү дөрт-дөрт ыяш каап бээр болгаш кыйгырткан кижи дөрт өгнү өглеп алыр. Бир эвес кым-бир кижиде ханадан улуг, чижээ, дөрт кызыл-сес, азы шокар-он бар турган болза, ол кижи ханаларны «чип» алгаш, өглеп алыр, а баштайгы кижи чазыпканы тодаргай. Мындыг таварылгада шаалдалап тургаш, удурланыкчыларының шыдалын билип алыры эргежок чугула.

Кыйгыртыышкынны колдуунда-ла улуг ыяштар-биле кылыр. Чижээ, эң улуг ыяш болур шындавал-биле кыйгыргыр, баштайгы удаада чаңгыс шындавал-биле кыйгыртыры удурланыкчыга айыылдыг, чуге дээрге, 4 шындавалдың бирээзин азы ийизин тудуп орган кижи бо удаада ол улуг ыяштарны анаа-ла чишке каап бээр апаар. Ынчангаш оюнну эгелээр эргени алыр чорук эң-не ужур-дузалыг болур.

Дөрт шындавал дөгерези үнген болза, эң улуг ыяш кас апаар. Ам оон-биле кыйгыртыр. Ооң соонда — өлчей-удазын, ооң соонда балык.

Хол ыяштары дөгере дүшкенде, ам бырастарның эң улуу даалы апаар болгаш оон чоорту кудулап бадар.

Кыйгыртыышкын үргүлчү-ле болуп турбас. Ээлчеглиг үнүүшкүнде кым-бир кижиде кыйгыртыр-даа, түү-даа ыяш чок болза, ол кижи анаа-ла эңгиин-бырас ыяш-биле-даа үнүп болур. Ындыг таварылгада эгелээн ыяштан улуг ыяшты чигеш, өглеп алыр. Кымда-даа оон улуг ыяш чок апарган болза, эгелээн ыяш тиилеп, база бир өгну өглээр апаар.

Бир оюнну ойнап доозарга, хөй өг өглеп алган тала, азы бир кижи утканы ол болур.

Дөзү

Самбу Иргит "Тыва оюннар"