Википедия:Кижи ады

Бо арын тыва дылдыг Википедияга кижилер адын бижиирин дүрүмчүдүп турар.

Дүрүм

Арын адынга: < Фамилиязы (Ук ады), Ады Адазының ады >
Арын иштинге бир дугаар абзацка: < Ады Адазының ады Фамилиязы (Ук ады) >

Арын иштинде бир дугаар абзацка кижиниң ат-сывын бижээш. Ол-ла одуругга кысказы-биле 2-4 домак-биле кижиниң төрүттүнген-өлген хүнүн, мергежилин болгаш оон-даа өске чугула херек чүүлдерин бижиптер сен.

Англи, испан, орус, тыва кижилерниң ат-сывын бижиирде бо дүрүмнү шупту улус сагыыр ужурлуг.

Тыва аттар

Эр кижи болган болза, адазының адынга албан “оглу” деп эдеринчи сөс кожар ужурлуг. Кыс кижи болган болза, адазының адын бижиирде албан “кызы” деп эдеринчи сөс кожар ужурлуг. “оглу”, “кызы” деп сөстерниң мурнуга дефис демдээн салбас, Адазының ады-биле кады ол сөстерни чыпшыр биживес.

“-ович”, “-евич”, “-овна”, “-евна” деп кожумактарны чүгле орус улустуң адынга кожар.

Тыва аттар чижээ

Арын адынга:

Моңгуш, Төгүл Маңнай-оол оглу
Салчак, Серен-Дондуп Амыр-Сат оглу
Кенин-Лопсаң, Моңгуш Бора-Хөө оглу
Күжүгет, Али Александр оглу
Барыкаан, Доңгак Хуралбай кызы

Арын адын чогаадырда кижиниң ат-сывын бижип тура фамилиязының соонга биче сек демдээн салыр сен.

Арын иштинге бир дугаар абзацка:

Төгүл Маңнай-оол оглу Моңгуш
Серен-Дондуп Амыр-Сат оглу Салчак
Моңгуш Бора-Хөө оглу Кенин-Лопсаң
Али Александр оглу Күжүгет
Доңгак Хуралбай кызы Барыкаан

Арын иштинге бир дугаар абзацка кижиниң ат-сывын бижип тура кандыг-даа пунктуация демдээн салбас сен. Биче сек демдээ аңаа турбас.

Онза дүрүм

Эжен хаанның үезинде, оон ыңай ТАР үезинде -- 1920-40 чылдарда чурттап чораан кижи адын бижиирде чүгле Фамилиязы биле Адын айтып бижип каар.
< Фамилиязы Ады > Эскерип көр, мында "Фамилия" соонда биче сек демдээн салбас. Чижээ: Иргит Шагдыржап, Моңгуш Буян-Бадыргы, Адыг-Түлүш Хемчик-оол, Куулар Дондук, Хертек Шилги-Бызаа, Маады Лопсаң-Осур, Кара-Сал Пириңлей дээш оон-даа өске. Херек кырында ол фамилиялар дээрге тываларның уктарының аттары-дыр. Ынчангаш, кижилер дугайында чүүлдер бижиирде, чурттап чораан чылдарын айтыры чугула.

Ада-Чурттуң Улуг дайынынга барып чораан улустуң ат-сывынга Адазының адын айтып бижиир болза эки.

Нарын хуу ат

Тыва кижиниң ат-шолазынга ийи азы үш сөс коштуна берип болур. Ындыг аттарны дефис демдээн ажыглап бижиир. Чижээ: Күр-Седи, Ханды-Серен, Кара-Ашак, Дыртык-Кара, Лопсаң-Осур, Дарган-Ирей, Алдын-Херел, Алдай-Сүмбер дээш оон-даа өске.

Дефис демдектиң арты-мурнунга хос чер турбас ужурлуг. Дефис демдээн тире демдээ-биле солуп болбас. Дефис демдээн тире демдээнден ылгап билир ужурлуг сен.

Берге таварылга

Совет үеде нам, чазак улузу тываларны үш-үдүрүм аттар-биле адап каапкан. Кижи дугайында арын киирер деп бодаар болзуңза. Ол бижип турар кижиниң адазын кым деп адаап турганыл албан билип ал. Чамдык кижилерниң адазының адын билип алыры аажок берге. Шак ындыг улустуң төөгүзүн эки шинчилээр болза эки.

Чижелээрге, “Пюрбю, Сергей Бакизович” деп кижи ады-дыр. Сергей Пюрбюнүң адазының ады чиктиг, тывазыг эвес дыңналыр. Тыва дылда “Бакиз” деп ат чок. “Бүрбү, Сергей Бак-Кыстай оглу” кылдыр бижиир болза, улус ону танывайн барып болур бе?

Орустарның ажыглап турар ович, евич, овна, евна деп кожумактарын тыва кижиге чүгле кончуг берге таварылгада онааштырар болза эки. Чижээлээрге, «Кол Тывыкы» дулгуяк кадайның оглу-дур. «Калбакхөрекович» дээрге анаа-ла чогаадып каан ат-дыр. Ооң ачазының адын кым-даа билбес. Ынчангаш «Калбак-Хөрек оглу» деп бижиирге шын бе, шын эвес бе? «Калбакхөрекович» кылдыр олчаар артып калза анаа эвеспе?

Мындыг хевирлиг берге чүвелер бар деп чүвени утпас болза эки. Кижи адынга эдилге киирер болзуңза эки боданыр, улус-биле сүмележир болза эки.

Төвүт уктуг аттар

Төвүт дылдан үлегерлеп алган кезек аттар бар. Чамдык ындыг аттарның чаңгыс аай бижиир дүрүмү чок. Чижээ: Лопсан ~ Лопсаң, Суван ~ Суваң. Ындыг чүве болурга боданыр херек. Солун-сеткүүлдерде кижи адының кандыг хевири нептереңгейил? Кижи дугайында арын бижиир деп барзыңза ооң чон аразында алгый берген адының чүгле чаңгыс хевирин шилип алыр сен. Чижээ: Кенин-Лопсаң Моңгуштуң ат-сывын Совет үеде Кенин-Лопсан Монгуш кылдыр бижиир турган.

Беглер

Шаанда кожуннарны болгаш сумуларны ызыгуур салгап даргалар удуртуп турган. Кожуун даргазының «Үгер-даа» деп дужаалын айтып кааш адын бижип каар. «Ноян» деп сөстү чүгле Самагалдайда чызаанныг бүгүде даргага онааштырза эки.

Арын адынга таарышкан чижектер болза мындыг:

Амбын ноян Дажы
Амбын ноян Өлзей-Очур
Үгер-даа Хайдып
Үгер-даа Тоңмит

Арын иштинге бир дугаар абзацка дарганың долу адын бижип каар. Чижээ, Дажының дугайында арын иштинге бир дугаар абзацка мынчаар бижизе эки: «Таңды Уранхайның бүгүдениң даргазы тогус одагалыг мээрең-чаңгы амбын ноян».

«Ноян» деп сөстү колдуунда моол уктуг кижилерге онааштырза эки, «бээ» азы «бег» деп сөстү тываларның өгбелеринге онааштырза эки. Төөгү дугайында бижип тура бо бүгү чүвени сагыыр болза, черле шын боор ужурлуг.

Эжен хаанның төрези дүжерге бичии када анаа эвес чүве болган. Тыва чуртун моолга чагыртып каар дээш кожуун даргаларынга моолдар «бейли» биле «гүң» деп дужаалдарны тывыскылаан. Чижек кылдыр: Буян-Бадыргыны моолдар «гүң» деп ат-биле шаңнаан, ол сөстү улус «хүн», азы «хүн ноян» кылдыр тыважыдып адаар турган. Шак ол, ындыг албыстыг чүвени херекке албас болза эки.

Дүрүм дугайында

Шак бо дүрүмнү чогаадырының бертинде улус маңаа: Именование статей о людях оон ыңай маңаа: Именование статей о людях / Tuvan name order чугаалашкан. Эжен хаанның үезинде, оон ыңай ТАР үезинде чурттап чораан кижиниң дугайында бижиир болзуңза Адазының адын айытпа, чүге дээрге ном-дептерлерде оларның ат-сывын чүгле < Фамилия Ат > хевирлиг кылдыр бижээн боор чоорду. Чамдык улустуң ада-иезиниң ады-сывы билдинмес, бир чамдыктарының ада-иезин билип алыр дээнде мырыңай архив саазыннарын көөр апаар, ол дээрге берге ажыл.

Шаандагы бижик. Дургуннап чораан улустуң даңзызындан бичии үзүндү.

Аалчымай Ондар (Ишкин)
Авыкай Хертек (Хөнделең)
Дажыма-хүндү Биче-Ховалыг (Чадаана)
Номчулаң Улуг-Түлүш (Өвүр-Торгалыг)

Ада-Чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан улустуң Адаларының аттарын номнарда айтып каан болган төлээде, ол улустуң ат-сывынга Адазының адын айтып бижиир болза эки.

Онза тайылбыр

< Фамилия Ат Адазының ады > кылдыр бижиири частырыг эвес-тир. Эскерген болзуңза мында фамилия соонда биче сек демдээн салбаан. Кандыг бир кижиниң чурталгазын бижип тура, <Фамилия Ат Адазының ады> хевирлиг кылдыр бижип болур сен. Чүгле “арын адынга”, “арын иштинде бир дугаар абзацка” ынчалдыр бижип болбас.
Арын иштинге херээжен (кыс) кижиниң Адазының адын бижиирде “уруу” деп сөстү ажыглап болур сен. Чижээ: Куулар Дарья Намзырай уруу, Кыргыс Норжуң Балчыр-оол уруу, Ооржак Севил Матпаа уруу, Барыкаан Доңгак Хуралбай уруу. Кандыг сөс ажыглаарын, “уруу” бе, азы “кызы” бе, сен-не бодуң билир сен. Кайы сөс сеткилиңге тааржырыл ону ажыгла! Чүгле “арын адынга” болгаш “арын иштинде бир дугаар абзацка” ынчалдыр бижип болбазын утпас болза эки.

Тыва дылдыг Википедияда “арын адынга”, “арын иштинде бир дугаар абзацка” кижи адын тускай чурум-биле бижиир. Википедияда билиглерни анаа-ла бөлүп бижип калбаан. Энциклопедия болганда мында билиг бүрүзүн дес-дараалай чурумчудуй чыып каан.

Турк аттар

Дүрүм.

Арын адынга, арын иштинде бир дугаар абзацка чүгле мынчалдыр бижиир сен.
< Ады Фамилиязы >

Чижээ: Axмет Тaшaгыл, Aтиллa Йылмaз, Меxмед Кыркынжы, Өзxaн Эрен дээш оон-даа өске.

Турктар латин бижиктиг, боттарын "türk (түрк)" деп адаар. Шаандагы түрк дээр аймак-биле оларны будава! Тыва дылдыг Википедияга орус орфография дүрүмү ёзугаар ол чонну "турк" азы "турктар" кылдыр бижиир сен.