Бир хардан он үш харга чедир уруг назыны. Кылыр-кылбас чүүлдери

Тывалар чаш уругну бир хардан он үш харга чедир азыраарын, доруктурарын база дуза кадар кылдыр кижизидерин тергиин чугулалап көөр чораан. Чаш уругну он үш харга чедир бодун мөзүлүг ап чоруур кылдыр өстүрүп каарга, бүгү назынында мегелевес, чалгааравас, оорланмас, содаалашпас кижи болур.

Дөрт айлыг чаш уруг.Чаш уруг дөрт айлыг апаарга, холга олуртуп чаңчыктырар, оон ыңай доңгайтыр чыттырып алгаш, ооргазын хоюңнадыр суйбаар, болгаш дыштандырар.

Чеди айлыг уруг. Чаш уруг чеди ай чеде бээрге, холга тудуп алгаш девидип ойнадыр, өрү-куду шурадып чаңчыктырар.

Сес айлыг чаш уруг. Чаш уруг сес айлап чорааш, боду шимченгир апаар. Сес айлыг уругну үңгедип өөредир. Бир эвес сес айлыг уруг кылаштай бээр болза белинге согааш дажы баглап каар. Шаандагы тывалар чаш уруг эрте кылаштаар болза, кыска назынныг болур дижир.

Бир харлаан чаш уруг. Үш,беш азы чеди харлыг угбалары, акылары бир харлаан чаш уругну чассыдып чайгаар, аргаладып алаактырар болгаш авазынга дузалажы бээр.

Ийи харлаан чаш уруг. Чаш уруг ийи харлап чорааш чулчуруп турар апаар. Угбалары, акылары ийи харлаан чаш уруг-биле чугаалажып ойнаар, янзы-бүрү ойнаарактар туттурар, ооргазынга чүктеп чассыдар. Уругну аттынып болбас. Чаш уруг коргар болза, келдир апаар дижир.

Үш харлаан чаш уруг. Тыва ёзуда чаш уруг уш харлыындан эгелеп тускай өнчүлүг апаар болгаш ол уругнуң белекке алган малын чарыыр азы чишке согра апарза, ол уругдан айтырар болгаш дуюглуг малдың орнунга дуюглуг малды бээр чаңчыл турган. Уруг үш харлап чорааш бажын кыргытканда, даай-авазының бергени төрүүр өшкүзүнүң өң-чүзүн билип алыр ужурлуг. Оол уруг үш харлап чорааш, даайының бергени кулуннуң өң-чүзүнүн ыяк билип алыр.

Дөрт харлыг чаш уруг. Кыс уруг угбаларының аттарын билип турар. Оол уруг акыларының аттарын билип турар. Дөрт харлаан уруглар ойнаарактары-биле кончуг ойнаар, авазының чугаазын тооп дыңнаар.

Беш харлыг чаш уруг. Беш харлаан кыс уруунга авазы дыйтылаа хууңну белекке бээр. Ол уруг өшкүнүң соңгузун саап турар апаар. Ол уруг өнчүге алган өшкүзүн беш харлыындан эгелеп ажыглай бээр. Беш харлаан оол уругга адазы кижи хүлбүс мойнаандан кылган сөдүргени берип каар. Беш харлыг оол сөдүргези-биле дезиг бызааны шалбалап өөренир, анайны шалбадап турар апаар. Беш харлыг оолду, кысты ада-иези айбыладып өөредир, кожазы өглердиве сөс чедиртир, мал-маган бараанын көрдүрер. Тыва езуда чаш уруг беш хар чеде бээрге, ажыл-хожул кылдырты бээр.

Алды харлыг чаш уруг. Кыс уруг алды хар чеде бергеш, өг иштин ширбип турар апаар, авазының хер-херекселин билип аптар. Оол уруг алды хар чеде бергеш, суг суглаар, хар харлаар.

Чеди харлыг чаш уруг. Чеди харлыг кыс уруг аяк-сава чуур, тус-тус чыдар черинге шыгжаар, дуңмаларын карактажыр, сайзанактап ойнаар, өг-иштин дериг херекселин танып билир, шымбай дааранып, өг иштин туужуур-биле аштап турар апаар. Чеди харлаан оол адазынга эш апаар. Чеди харлыг оол уруг аъттыг кижилер өттүнүп ойнаар, бодунга таарышкан баг-аргамчыны, чеп-аргамчыны сөөртүп чоруур, оон ыңай өң-баазын даштар-биле тос чүзүн мал ол деп ойнаар. Чеди харлыг оолдар кажык –биле ойнаарын билген турар. Буга бажы дагаан черге адазы чеди харлыг оглун ушкарып чеде бээр.

Сес харлыг чаш уруг. Кыс уруг сес хар чеде бергеш, өгнүң ажылын боду кыла бээр, дуңмаларын таарыштыр чемгерер, каастап кедирер апаар. Оол уруг сесе хар чеде бергеш, адазы-биле чер чоруур эш болур. Сес хар чеде берген оолдар, кыстар боттарының мал-маганын шуптузун таныыр болур.

Тос харлыг чаш уруг.

Тос хар чеде берген кыс уруг ойнаарактар хевин тус-тус бышкылааш, боду-ла даараар, аңаа өшкү, хой, инекти сагдырып өөредир. Анай,хураганны, бызааны тус-тус ончаладыр. Тос хар чеде берген оол эмдик молдурганы мунуп турар апаар. Молдурганы мунуп алгаш, хой кадарчызы болу бээр. Чүвениң эки-багын биле бээр болгаш чарыш аъдын мунар.

Он харлыг чаш уруг. Кыс уруг он харлай бергеш, инектиң соңгузун саап турар апаар.Оол уруг он хар чеде бергеш, ис баштадып чоруй баар, улустуң хоюн кадарып амыдырай бээр, эзерлиг аътты мунуптар апаар.

Он бир харлыг чаш уруг. Кыс уруг он бир харлыг апаргаш, кырган-авазының ажылынга дузалажыр, ооң идик-хевин септежир, саан-савазын сагжыр. Он бир харлыг оол уруг аалдар аразынга чорук чоруур, ада-иезиниң айбызын кылып турар эр апаар.

Он ийи харлыг чаш уруг. Он ийи харлыг чаш уруг дуңмаларын карактаар, ойнаарактарының кедер хевин быжар, даараар болгаш иезиниң шымбай дуза кадар эжи апаар. Курутай баглаар, каттаар, улуг назылыг кижилерни шын адаар болгаш силер, болар деп хүндүлээр. Он ийи харлыг оол эмдик молдурганы мунар, балыктаар, часкы тарылга үезинде шары бажын мунуптар апаар.

Он үш харлыг чаш уруг. Он үш харлыг чаш уруг ай демдээн көре бээр болгаш амыдыралдың чажыттарын билип турар апаар. Он үш хар четкен кыс уругга авазы сиир картадыр, чүң эттедир. Дөгерип каан шээр малдың иштин аштаар, ханны кудар бурунгу аргаларны билген турар. Он үш харлыг оол уруг мал-маганның, аң-меңниң аттарын, чүзүнүн, оъттар черлерин болгаш өң-чүзүнүн ылгап билир апаар. Малдың иштики органнарының аттарын албан билген турар.Он үш харлыг оол кажан-бир шагда авазының дүгдеп кааны уругнуң адын, ол уругнуң ада-иезиниң аттарын болгша кайда чуртап турарын билип турар апаар. Он үш хар четкен оолдар, кыстар ойтулааш ырларын сонуургай бээр.

Он беш харлыг уруг шайны хайындыра бээр. Авазы он беш харлыг уруунга кадыг идик улдуңуе сырыттырар, быштак бастырып өөредир. Он беш харлыг оол хооруп каан арбайны соктааш, хавын боду арыдыр челбиир, арыдыр соктаан арбайны дээрбеге хоюдур тыртар болгаш авазынга шай хайындырар чээргеннни чыып бээр. Адазы он беш харлыг оглунга сиген, тараа кезер кадыырны белеткеп бээр, кончуг салымны кылып бээр, оон ыңай чүген, чулар, төрепчилиг эзерни кылдыртып бээр. Он беш харлыг оол эзерлиг аътты мунуп алгаш,шаап турар апаар, тарааны суггарты бээр, чашпанындан арылдыр чулдуртур..

Он чеди харлыг уруг дүк салчырынга киржип турар апаар, чаш назынның, чалыы назынның, улуг назынның кедер тонун боду быжып, даарап турар апаар. Сүттен кылган чемнерни-ээжегей, ааржы, быштак, саржаг, чөкпек аймаан кылып турар боор.

Он чеди харлыг уруг авазының айтып бергени езугаар хураган кежин эттээр, хураганннар кежин тон кылдыр быжар, боду даараар болгаш даштын торгу-биле додардаар шевер болган турар. Ынчан иези уруун ашакка бээр уе келген деп, билип алыр. Бурун тывада келин кысты шилп алырда ажылгыр-кежээзин, уран-шеверин болгаш кижиссиг-мөзүлүүн кончуг барымдаалаар турган.

Он чеди харлыг уруг тепсе, төрепчини боду быжып, боду даарап турар апаарга, авазы кижи уруунга кончуг чоргаарланыр болгаш өг иштиниң нарын ажылын кылып шылдаар деп биле бээр.

Авазы кижи ашааның болгаш бодунуң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр элээди апарган уруунга айтып бээр, ооң кол ужуру болза хан төрел оол болгаш кыс кижилер ашак-кадай болбас чаңчыл турган.

Он чеди харлыг оол аъттың ырак челин чазамыктай таарып турар кижи болу бээр, дииңчилер-биле кады дииңнеп турар апаар, шары кежинден дилген кандыг-даа багны холу-биле эттеп кааптар, оон ыңай кижен, дужак, чуларны боду-ла баглап кааптар.

Он чеди харлыг оол чиш кылдыр иртти, сергени өзээш, шарыны соккаш, чазын бузар үүже, хырбачаны кылып турар апаар. Он чеди харлыг оол арт-сын ажыр аян-чорукту боду кылып турар болу бээр. Балыктааш, аңнааш кожа-хелбээ чонун эътке амырады бээр. Адаан-мөөрей маргылдаазынга киржи бээр, байыр болган черге хүрежир, Шагаа болган черге баг адар, тевек тевер, езулуг эр адын көргүзе бээр.Адазы кижи кадайының болгаш бодунуң хан төрээн кижилерин үш ада дужундан бээр элээди апарган оглунга айтып бээр.

Дөзү:

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.