Бай-Тайга

Бай-Тайга (сын, тайга) – Чөөн Сибирьниң эң бедик сыннарының бирээзи. Оон бедии 3485 метр. Мөнгүн-Тайганың (3970 метр.) соонда, ийиги черде турар.

Мойналык, Бай-Тайгаже көрүш

Ооң казар байлаа, аң-меңи, кат-чимизи, эм оъду кончуг элбек, аржаан сугларлыг, малы хөй, чону ажыл-ишчи, ус-шевер. Ынчангаш чонундан үндезилеп ону «бай» деп адааны таварылга эвес.

География

Бай-Тайга кожууну соңгу-барыын талазындан Хакас, Алдай Республиказы, Алтай край-биле, мурнуу-чөөн талазындан Мөңгун-Тайга, Барыын-Хемчик кожууннары-биле кызыгаарлажып чыдар. Бай-Тайга кожуунунуң ниити девискээри 804,568 га. Оон иштинде көдээ ажыл-агыйнын чери 255,883 га. Тарылга шолу 8470 га., одар шолу 237,719 га., сиген шолу 1885 га., болгаш чурттакчылыг суурлар 17,612 га. черни ээлеп турар. 163,000 га. арга-арыг девискээри, курлавырда 409600 га. чер бар. Чурттакчы чону – 13339 кижи. Мыйыстыг бода малы – 9547, шээр мал – 90436, чылгы – 1359 баш. Бай-Тайга кожууну 1941 чылдын июнь эгезинде Барыын-Хемчик кожуунундан ангыланып, Шуй, Бай-Тал, Хөл, Көъп-Сөөк деп дорт сумуларлыг, 40 ажыг арбаннарлыг Тээли суур топтуг, тускай кожуун бооп ундезилеттинип тургустунган. Ат-сураглыг мөгелер, чогаалчылар, артистер, композиторлар, чонар-даш чонукчулары, генералдар Бай-Тайганын ат алдарын чугле төрээн Тывавыста, Россияда эвес, делегейде алдаржыдып турары онза «бай» кожуун деп демдеглээрим ол.

Бай-Тайга кожууну

Бай-Тайга кожууну – мал, чер ажыл-агыйлыг турган. 1945 чылда кожуунга ниитизи-биле 1290 орегеден тургустунган он МЧАЭ, оларнын эргезинге 348 аът андазыннары, 160 илиирлер турган. Эн баштайгы трактор «Сталинец-6» 1951 чылда кажан МТС организастаттынганда чедип келген. Ынчан кожуунга бир клуб, уш садыг, беш-ле эмчилиг уш эмнелге пунктулары, дорт эге чада школалары, он алды эге билиглиг башкылар турган. 1950 чылдарнын эгезинде Бай-Тайга кожуунга орус, хакас, татар, алтай дээш өске-даа нация чоннун толээлери хойу-биле чедип келген. Оларнын аразында башкылар, эмчилер, агрономнар, чолаачылар, механизаторлар, мал эмчилери дээш, кандыг мергежилдин кижилери чок дээр. Олар кожууннун социал-экономиктиг хогжулдезинге улуг улуг-хуузун кииргенин кажан-даа бай-тайгажылар утпас. Бай-Тайга хой националдыг кожуун турган дээрзин сагындырарым ол-дур.

Бай-Тайга улузунуң чурталгазы

Амгы уеде Бай-Тайга кожуунда алды кодээ ажыл-агый каттыжыышкыннары: «Мурнакчы», «Бай-Тал», «Кызыл-Даг», «Кара-Хол», «Тээли», «Ээр-Хавак» чедиишкиннерлиг ажылдап турар. Кожуун тову Тээли суурда ужен бир будурулгелер, кожууннун девискээринде чеди ортумак школалар, кадыкшылганын тускай школазы, аныяктарнын кежээки школазы, уругларнын Х. К. Тойбу-Хаа аттыг чурулга, Х. К. Дамба аттыг уран-чуул школалары, чоокта чаа ус-шеверлернин профессионал-техниктиг училищези ажылдап эгелээн. Кожуун товунде болгаш чурттакчы суурларда уругларнын ясли-садтары келир уенин салгалдарын ооредип, кижизидип турар. Ам тодаргай чижек кылдыр Бай-Тайга кожууннун тову Тээли суурну ап корээли. Манаа 1945 чылда чуртталга бажыннары дээр он уш крышалары чок куу казанактар турган. Мээн уемнин кижилери ону эки билир. Ам оларнын изи-даа чок. Суурувус хогжуп сайзыраан. Ында ийи каът ортумак школа, эмнелге, аалчылар бажыны, культура одаа, чагырга бажыны, чурулга школазы, банк хамааржыр. Почта, вокзал, нефтебаза дээш кандыг тудуглар туттунмаан дээр. Оларны четче санаары безин берге. Ажыы-биле чугаалаарга суурнун узун, делгем кудумчуларынын ужу-кыдыынга чадаг чедери безин бергедээн. Ынчангаш улуг хоорайларда дег суур иштинге тускай автобустар хереглеттинип турарын чугаалаарымга-ла, номчукчуларга билдине бээр боор-деп бодай-дыр мен. Амгы хуннерде чеже-даа рынок шилчилгезинин берге уези турза-даа, амыдыралывыс чоорту экижип, кижилер хуузунда чиик, чуък соортур машиналарлыг, мотоциклдерлиг, улуг хоорайлардан дудак чок, чырык делгем бажыннарда радио, газ плиталарлыг, ак-кок экраннардан Кызыл, Москвадан эгелээш, делегейни дээскиндир коруп орар бис. Тараа-быдаавысты чедер болгаш артар кылдыр тарып алган, мал-маган остуруп, чаглыг эът чип, ак хлеб дайнап, сут хойтпак ижип, тодуг-догаа, омак-хоглуг чурттап чор бис.

Капсырылга

Шын харын амыдыралда четпестер база бар болбайн канчаар. Оларны бис кызымакай куш-ажыл-биле ажып өөрени берген бис.

Дөзү

1. Чоннуң сөзүнден.